هاوتای نەورۆز یەکم ڕۆژی بەهار لەزۆر وڵاتی جیهاندا بەڕۆژی یان جەژنی دایکان دائەنرێ و نەریتێکی باوی ساڵانەیە و بەم بۆنەوەیەوە ئاهەنگ دەگێڕن و ڕێزو وەفا بۆ دایکان نوێ دەکەنەوەو دیاریان پێشکەش دەکەن .هەڵبژاردنی ئەم ڕۆژەش لەوەوە سەرچاوەی گرتوە
کە دایکە زەوی لەم ڕۆژەدا دەبوژێتەوەو وەرزی بەهاروژیان لەسروشتدا دەست پێدەکاتەوە وگەردون جارێکیتر بە ژیان دەخەمڵێ ، وەک ئەو دایکەی کەمناڵ پەروەردە دەکات و ژیانی پێدەبەخشێ .سروشتو دایک ژیان دەبەخشن . هەرچەند هێشتا ئەم ڕۆژە بە فەرمی نەبوەتە ڕۆژێکی جیهانی بەڵام لەزۆرترینی کۆمەڵگاکاندا ڕۆژی تایبەت بەدایک هەیە و هەر کۆمەڵە ڕۆژێکی تایبەت بە مێژوی کۆمەگاکەی خۆی بەڕۆژی دایک هەڵبژاردوە .
خۆزگە لەوڵاتی ئێمەش بۆ ڕێز لێنان لەودایکە ماندوو خۆبەختکردوانە هەر ئەم م ڕۆژە یان ڕۆژێکی دیاری بکرایە بۆ دایک ئەگەر چی هەمو ڕۆژەکانی ساڵیش بۆ دایک دابنرێ هەرکەمە .
پیرۆزەهەرڕۆژێک کە بە ڕۆژی دایک دا ئەنرێ .
هاوئاهەنگبوون و پەیوەستبوون بە نەتەوە و خاكێكەوە دەمانخاتە سەر ڕێچكەیەك بە دوای تێپەڕبوونی مێژووی كۆندا چەندین خاڵی وەچەرخان و یادەوەریی بەجێ بمێنێت، هەندێك لەو یادانە دەبێتە ڕوانگەیەك بۆ بەخۆدا چونەوە و گۆڕانكاریی لە خود، تا دەگاتە بیر كردنەوە و ڕۆچوون بە هەموو لق و پەلەكاندا و گەیشتن بە ڕەگ و بەو خاكەی كە دەقە مێژووییە كە و ڕوداوەكەی بە شێوەیەكی واقیعی تیادا چەسپاوە.
لێرەدا یادێك هەیە ، یادێكە هەریەكەمان بە شێوازێك و بە جۆرە هەڵسە نگاندنێك بیری لێدە كەینەوە و یادی دەكەینەوە، ئەویش یاد و جەژنی نەورۆزە، نەورۆز یادێكە سەروەریی و ئازادیی مرۆڤەكانی تیایە و دەربازبوونە لە كۆتی دیلایەتی و ژێر دەستەیی مرۆڤەكان و هەڵهاتنی خۆرێكی تازەیە لە ڕۆژێكی نوێدا ، شكانەوەی دڕكی جەور و ستەمی دەسەڵاتە خوێنمژەكان و ڕەوانەوە و گەشەكردنەوەی خونچەی ئومێدی سەركەوتنە.
هەشمانە وابیر دەكاتەوە كە دەبێت نەورۆز یادێك بێت بۆ دەسپێكردنەوەی سروشت و بڕانەوەی سەختی سەرمای زستان و بوژانەوەی سروشتی جوانی بەهار، ڕەنگە هەبێت تەنیا وەك یادێكی ڕۆتین بیری لێبكاتەوە و هەرزوو بیگوزەرێنێت و هێندە بە لایەوەگرنگ نەبێت، كە ئەمە چیە و نەورۆز كامە خاڵی وەرچەرخانە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا.
بە هەرحاڵ مێژوو زۆرە ، ڕوداو زۆرە ، زوش تێدەپەڕن . هەندێكیان بە خێرایی دەڕۆن، لە بەرئەوەی ناكرێت چاوەكانی سەرنج و تێڕوانین بە كزی ، یان بە هێواشی سەیری واقیعەكانی بكەن ، چونكە هەموو كەسێك تا دەگاتە هەموو كۆمەڵگەیەك بە مێژووەكەیدا دەناسێتەوە و خۆی دەناسێت ، واتا ئەگەر مێژووت نەبوو خاوەنی هیچ نیت و كائینێكی بێ ناو ناو نیشانیت، بە پێچەوانەوە ئەگەر مێژووت هەبوو خاوەنی خۆتیت و خاوەنی ناسنامە و جێگەی شانازیت بۆ خۆت و هەر كەسێكی دیكە ، بە مێژوودا لە دایكبوونی نەتەوەكەت و سەروەریەكانت دەنا سرێیتەوە.
نەورۆز ئەو جەژنەیە زۆر لە ئەدیبان و شاعیران وەك سمبۆڵێكی جوان و ڕازاوە و شاجوانێكی دەگمەن لە سەریان نووسیوە ، ماكیاژی جوانیەكانیان كردووە، لێكۆڵینەوەیان لە سەر كردووە، بەڵام باشتر وایە بچینەوە بۆ مێژوویەكی زۆر كۆن و دوور: كاتێك كە زەوی دروسبووە پێش ئەوەی مرۆڤەكان و كائینەكانی دیكە لە سەرزەوی نیشتەجێبن ماوەی دروستبوونی زەوی و ئاسمان شەش ڕۆژ و شەوی خایاندووە،
لە پەڕتوكەكەی ئاینی زەردەشتدا “ئاڤێستا” ئەوە هاتووە خوداكەی زەردەشت “ئاهورامەزدا” لە شەش خولدا ئاسمان و خۆر و ئاوو زەوی و زیندەوەر و مرۆڤی دروستكردووە، قۆناغی مرۆڤ ئاشنابوونی بووە بەو سروشتە تازەیە و ڕۆژێكی تازە بۆ ژیان، بەم بۆ نەیەوە مرۆڤ هەمووساڵێك لە یادی ڕۆژی دابەزینی بۆ ناو گەمەی ژیان جەژنێكی قەشەنگی گێڕاوە ، بەپێی ساڵنامەكەی زەردەشت هەر خولێك لە شەش خولی پڕۆسەی خەلق بە چەند ڕۆژێك تەواو بووە كۆی ڕۆژەكانی “۳٦۰” ڕۆژ تەواو دەكات ، ئەم ژمارەیەش تەمەنی ساڵ پێكدێنێت ، زەردەشتییەكان ئەم ژمارەیان دابەشكردووە بە سەر دوانزەمانگدا كە هەرمانگەی “۳۰” ڕۆژی بەر دەكەوێت ، بەم شێوەیە دەوری ساڵیان لە دوانزە مانگی “۳۰” ڕۆژیدا پێكهێنا ، ڕۆژی زیادەشیان داوەتە سەر تا تەمەنی ساڵ ببێتە “۳٦٥” ڕۆژ بەم پێنج ڕۆژە زیادەیان وتووە پێنجە میی “هێژك” بە عەرەبی پێی دەوترێت “خمسە مسرقە” واتە پێنجەمی دزرا و ناوی هەر مانگێك بە ناوی یەكێك “ئەمشاسپێدان” و فریشتە پچوك و یەزدانەكانەوە دیاری كراوە.
لێرەدا پێویستە بزانین لە سەردەمی ئاڤێستادا و اژەی “شەممە” كەواژەیەكی بابلی و كلدانیە سەر بە خێزانی سامیە، تێكەڵ بە خێزانی هیندۆ ئێرانی نە ببوو، كە زوبانی ئاڤێستا لقێكی سەرەكی ئەم زوبانەیە.
هەروا لە ساڵنامەكەی زەردەشتیدا سەرتای ساڵ بە هاتنی وەرزی بەهار دەستپێدەكات ، دەكەوێتە فەروەردینەوە “فەروەردین” یەكێكە لە حەوت ئەمشاسپێدا نەكانی” هورامەزدا ” لە یەكەم ڕۆژی ئەم مانگەوە تا ڕۆژی شەممەی جەژنێكی تێدە كەوێت پێی دەوترێت جەژنی نەورۆز ، كە ڕێكەوتی دروستبوونی خولی مرۆڤ دەكات، لەم كاتەدا سروش بە جوانی خۆی دەژیێتەوە زەحمەت و سەختی زستان بە سەر دەچێت، هەر بۆیە لە ڕۆژگارە كۆنەكاندا جەژنی نەورۆز شێوازێكی ئاینی بە خۆیەوە گرتبوو لە ڕێزلێنان و پەرستن بۆ خواوەند “ئاهورامەزدا” وەك كردنەوەی ئاگر لە سەر سەكۆ و شوێنە بەرزەكاندا چونكە ئاگر “ئاترا” بە هێماو جەوهەری ئاهورامەزدا سەیر دەكرا لە سەر زەوی، هەر بۆیە دەیبینین وشەی جەژن لە “یەز – یەژن” هاتووە كەوشەیەكی ئاڤێستاییەو بە واتای پەرستن و ستایش دێت.
هەرچەندە ئەم باسە ئەوە ناگەیەنێت جەژنی نەورۆز لە سەردەمی ئاڤێستاوە سەری هەڵدابێت ، بەڵكوو ئەگەر چاوێك بە میتۆلۆژی هۆزەكانی كورد و ڕەگەزەكانی دیكەی نەژادی هندۆ ئەوروپیدا بگەڕێین بۆ مان دەردەكەوێت كە جەژنی نەورۆز جەژنێكی كۆنی ئەو هۆز و ڕەگەزە هیندۆ ئەوروپیانە بووە. هەر لە ناوچەكانی زاگرۆس و خاكی مادوو ئەفغانستان و هیندوستان ژیاون. لە ساڵی” ۳۳٥” پ-ز فەیلە سوفی یۆنانیی [دیوجین سینوبی] كە ناسراوە بە “دیوجینی كەلبی” باسی جەژنێكی سەیر و سەمەرە بۆ ئەسكەندەری مەكدۆنی دەگێڕێتەوە كە لە خاكی “مادیا ” یان “ماد” هەموو ساڵێك خەڵكی ئەو خاكە جەژنێكی زۆر سەیر و سەمەرە دەگێڕن و چەند ڕۆژێ دەخایەنێت و پێیدەڵێن جەژنی “ساكیا”.
بە هەرحاڵ ئێمەی كوردیش نەورۆز بە گێڕانەوەی چیرۆكێكی ئەفسانەیی باس دەكەین كە ڕۆژگارێك دەردەخات لە جەور و ستەم و خوێن مژین و بەگژاچونەوە و سەرهەڵدان و رابونی هێزی ژێر دەستەیی بەسەر هێزی سەر دەستە و ستەمدا، ئێمەش وەكوو كورد، وەك نەتەوەیەك حەقی خۆمانە كە شانازی بە نەورۆز و ئەم ڕۆژە پیرۆزە بكەین و ئەدیبان و ڕوناكبیرانمان جێ پەنجەی خۆیان خستۆتە سەر ئەم یادە، ئەوەتا پیرەمێردی شاعیر و فەیلە سووف “حاجی تۆفیق” بە شێوازێكی زۆر سەرنجڕاكێش خەڵكانی لەسەر گردی مامەیارەوە كۆكردۆتەوە بە دەم خواردن و ئاهەنگە و ئاگر كردنەوە ئەم مێژووەی دوپاتكردۆتەوە و زیندوی كردۆتەوە ، كەلای ئێمەی كوردیش كردنەوەی ئاگر و مەشخەڵ وەك ڕەمزێكە بۆ ڕەواندنەوەی سەختیی سەرما و تەموومژی زستان هەر وەكوو لە بیرچونەوەی ڕۆژە نەهامەتیەكانی مرۆڤایەتی و بڵێسەدانە بە مەشخەڵی ئازاد بوون، لە ڕۆژێكی نوێدا كە خونچەكان و گەڵا دارەكان گژ و گیا و ژیان دەبێت بگەشێتەوە مژدەی ژیانێكی خۆش لە سروشتێكی بە هاری ڕازاوەدا بهێنێت.
ساڵیادی ڕۆژی جیهانی ژنان کە هەموو ساڵێک لەم رۆژەدا لە جیهاندا بە جۆری جیاواز و یاد دەکرێتەوەو بەشێوە جیاوەزاکان داوای یەکسانی ژن و پیاو دەکرێت لە ووڵاتە جیاوازەکاندا بەگوێرەی رێساو تەندوتیژی بەرامبەر نیوەی کۆمەڵ کە دایک و ژن و خوشکی کچی کۆمەڵگەن
ژن بوون و مافی ژن لەم سەردەمەی ئێستادا زۆر قورسترە لەو رۆژەی کە ئەم یادەی دروست کردوە بەداخەوە ئيستا ژن بۆتە کانگای بازررگانی و چێژ و خۆشی و دەزگای هەواڵگری بۆ کارئاسانی حەزەکانی پیاو بەدەست هێنانی سامان و سەرکەوتنیان لە بواری بازرگانی ورامیاری ، بە شێوازی سەردەمیانەش دەبێت بۆ خۆی نەبێت و جەستە و شێوازی جل و بەرگی بەدڵی پیاوان روخسارو جەستەی بەر نەشتەرگەری جوانکاری و داودەرمانی زیان بەخش بەکار دەهێنێ بۆ رازی کردنی حەزی رەگەزی بەرامبەر
خەمخۆری من تەنها بۆژنەکان نین بەڵکوو زیاتر بۆ کچە هەرزەکارو تازەپێگەشتوەکانمانە کە هێشتا جەستەو جوانیان دەردەکەوێ بەڵام پێی ڕازی نین لەبەر ئەوەی دەیانەوێت جوانکارییکەن، سەردەمی (نیو لیبرالیزم )واتە سەردەمی بەکاڵا کردن.
ژنان خاتونەکان با گرنگی بە بواری فراوانکردنی رۆشنیریمان بدەین تێبکۆشین بۆ فێربون و ئیش لەسەرکردنی تیۆری فێمینیزم .
کەوابێ ئێمەی ژن ،فێمینیزم بین وەك دایک ، وەك خوشک ،وەك کچ !خۆتبە بێ چاولێکەری و خۆبەکەم زانین ، تۆ چەوساوەو کۆیلە نیت تا داوای رزگاری و ئازادی بکەیت هەوڵبدە داهێنان بکە و خۆت پێبگەیەنە لە هەربوارێکدا دەتەوەێ دەتونیت لەو مۆبایلەی کە بە دەستەوەیە زۆر شتی بەنرخ فێربیت و بەکاری بهێنی کە گەشەت پێبکات ، بەکەم رازی مەبەو خۆت لا گرنگبێت و خۆتبە واتە خودی خۆت.
نوسینی: فرمێسك رزگار
من ژنم پڕم لە رەنگ وجوانی، تەنیا ٨ی مارسم بەس نیە، دەبێت هەموو رۆژێك هی من بێت، شەر لەگەڵ گزنگ بكەم و دنیا پر بكەم لە بۆن و بەرامەی ژیان و جوانی، بەڵێ من دەدرەوشێمەوە هەر وەك ئەو خۆرەی لە لوتكەی چیایەك سەر دەردێنی و گەرمی و رووناكی بە دونیادا پەخش دەكات.
كراسێكی شینی ئاسمانی دەپۆشم و وەك دەریا رەنگ دەدەمەوە بۆ ئاسمان، چۆلەكە و مەل و كەناری دەخەمە سەما، لقێك گوڵی سوریش لە خۆم دەكەمەوە، لە ئینجانەی ژیاندا دەیچێنم و ئاوی دەدەم، تا باڵا بكات و باڵا بكات بۆنی بە ناو هەموو شاردا بڵاو بكاتەوە، بەڵی ئەوە منم من. كە دایكم و خوا بە گەورەی خۆی ئەم پیرۆزیەی بە من بەخشی.
نۆ مانگ و نۆ رۆژ كۆرپەلەیەك لە سك و پشتم بە ئازارەوە هەڵدەگرم، لە باوەشی پر سۆزم فێری ژیان و خۆشەویستی دەكەم، تۆ لەگەڵ تۆمە چی لە ئازارەكانی ژن تیدەگەی ؟ ئای چەند سەختە ژن بوون ، بەڵام هێشتا ژنێك رووی خۆی بەرووی دونیادا گرژ نەكرد مۆرەی نەكرد، شەوانێك تا بەیانی گریا و ئازاری چەشت بێهیوا كراو، فرێدرا و نەویسترا، بەڵام ئەو لەگەڵ خۆر هەڵاتن دا هەستا بۆ ژیان پێكەنی، ئێستا دەزانی بەهێزی ژن لە ناو ئازاردا، چ سەروەتێكە كە تۆ نیتە!!
هەشتی مارت ڕۆژی یەکدەنگی ژنانی جیهانە بۆ دەسەبەر کردنی ماف و ئازادیەکانیان ئەم ڕۆژە مێژویەکی پڕسەروەرەری گرنگی سەر هەڵدانی خەباتی ژنانە.
لەم سەردەمەدا خەباتی ژنان بۆ بەدەستهێنانی یەکسانی ودادپەروەری لەوە دەرچوە تەنیا ئەرکی ژنان و ڕێکخراوەکانی ژنان بێت. پرسی ژنان پرسێکی گشتگیری مرۆڤایەتی جیهانیە کە کۆمەڵی نێودەوڵەتی و دەوڵەتانی پێشکەوتوو دیموکراسی جەختی لەسەر دەکەنەوە و وڵاتان پابەند دەکەن بەزامنکردنی مافەکانی ژنان.
ئەگەر چی وا چاوەڕوان دەکرا کەلەم سەردەمی بەجیهانی بون و پێشکەوتنی زانست و تەکنۆلۆجیاو زیرەکی دەستکردەدا، ڕەوشی پێشکەوتنی ژنان زۆرتر گەشەی بەخۆیەوە بدیایە، بەڵام بە بەپێچەوانەوەپرسی ژنان بەهۆی جەنگە بێکۆتاکان و جێبەجێ نەکردن و پشتگوێ خستنی ئەوبڕیارو یاسا نێودەوڵەتیانەی کە بۆ پاراستنی ژنان و مناڵان لەلایەن کۆمەڵی نێودەوڵەتیەوە دانی پیادانراوە، بەسستی دەڕوات
سەرەڕای سەرهەڵدانی بێری توندڕەوەی و گەڕانەوە بۆ چاخەکانی کویلایەتی کە کاریگەری پێچەوانەی لەسەر پرسی ژن هەیە.
لەم هەموو کێشمەکێش و وشەرو پێکدانە جیهانیەدا کوردستانیش بەهەموو بەشەکانی بەدەر نیە لەوکێشمە کێشمە.
ژنان دەکوژرێن توندو تیژیان بەرامبەر دەکرێ و لەسەر بچوکترین جیاوازی بیروڕای سیاسی و هەڵبڕینی دەنگی ئازادی بێکار دەکرێن………… تەنانەت لەسیدارەش دەدرێن.
بەهۆی ئەم هەموو قەیرانەو ڕەوشی نێودەوڵەتی کوردستانەوە ڕێژەی هەژاری وبرسیەتی لەناو ژناندا زۆربەرزە سەرەڕای ئەوەی بەهۆی کەلتوری دواکەوتویی و بیری توندڕەویەوە ڕێکخراوەکانی ژنان و چالاکوانانی مافی مرۆڤ ڕۆژانە ڕوبەڕوی چەندین هەڕەشە دەبنەوە، گرووپە دژە مرۆڤایەتیەکان دەیانەوێت هەموو دەستکەوتو ئەو مافەیاساییانەی کە ژنان بەخەباتی چەندساڵە بەدەستیان هێناوە لێیان زەوتکەن.
ئەمەو زۆر توندوتیژی و نابەرابەری کۆمەڵایەتی هەیە کە هێشتا ژنان بەدەستیەوە دەناڵێنن.
بۆیە لە ڕۆژی جیهانی ژناندا بۆ ڕوبەڕو بونەوەی ئەو ستەم و بێدادیە پێویستە ژنان بەبێ جیاوازی هەوڵەکانیان یەکخەن و یەکدەنگبن و بەڕەنگاری ئەو بیروباوەڕانە ببنەوەکە دەیانەوێت ژنان بەرەو دواوە بگەڕێننەوە.
یەکگرتویی ژنان دەبێتە ئەوفشارەی کە گۆڕانکاری گرنگی کۆمەڵایەتی دروست بکات و ماف و ئازادیەکانیان پارێزراو بێت.
بژی خەباتی ژنان لە هەمو جیهاندا .
پیرۆزبێ ٨ ی مارت ڕۆژی جیهانی ژنان
یەکیتی ژنانی کوردستان
٨/٣/٢٠٢٤
باوەڕم بەجیاكاری نێوان ژن وپیاو نیە،ژیان بەبێ ئەو دوانە مەحاڵە كەواتە هەردوكیان وەكو یەك قورسایی و بوونیان زەرورە لەژیاندا، بۆیە جیاواز لە هەموو من ڕۆژێك دەوێت مرۆڤ بین هەموومان ئەگەر ژنی یان پیاو، لەهەر ڕەگەزێك بیت دەبێت مرۆڤ بین، مرۆڤبوون گەورەترە لەژنبوون وپیاوبوون، كاتێك كە مرۆڤ بین، ئەگەر پیاوێك مرۆڤایەتی جێبەجێبكات هەرگیز ژنەكەی ناچەوسێنێتەوە وخەدری لێناكات، بۆ ژنێكیش بەهەمان شێوە ، پێم وایە خەدر لە هەردوولا هەیە، ڕۆژێك دەوێت كە مرۆڤ بین هەموومان ،ئازاری رۆحی ودەروونی یەكتری نەدەین
شێنێ ئیختیار فارس، جێگری سەرۆکی ژووری بازرگانی و پیشەسازی سلێمانی
ڕۆژی جیهانی ژنان ڕۆژێکی زۆر مانادارە کە هەموو ساڵێک لە ٨ی ئازار لە سەرانسەری جیهاندا بۆ تیشک خستنە سەر بەشداری گشتی ژنانی بەهێز و ئیرادەدار لە کۆمەڵگادا بەڕێوەدەچێت، کۆمەڵگا هەمیشە پێویستی بە ژنانە کە بەشداری بکەن لەبنیاتنانی پایەکاندا ،ئەو ژنانەی بە بوێری دەژین شایەنی ئەوەن لە هەموو لایەنەکانی ژیاندا قەدریان بزانرێت، زۆر مانادار دەبێت ئەگەر پیرۆزبایی لە هەموو ئەو ژنانە بکەیت کە دەیانەوێت جەخت لەسەر مانای یەکسانی بکەنەوە و نیشانی بدەن کە تۆ هاوڕێ و هاوکاریانیت، لەم ڕۆژە تایبەتەدا ستایش و پێزانین بۆ هەموو ئەو ژنانەی ڕۆڵیان هەیەلە ژیان دا، هەموو ژنێکی بەهێز دەنگی خۆی دەگەیەنێت پیرۆزە ڕۆژی جیهانی ژنان
وێڕای پیرۆزبایم لە ژنان، بەڵام لەو بڕوایەدام هەشتی مارس لەوە گەورەترە بکرێتە ڕۆژی ئاهەنگێڕان و پیرۆزبایی ، بەڵکو هەشتی مارس سیمبولی بەرخودان و بەڕابەریی ژنانە لەگەڵ ئەو سیستمەی تێکیشکاندون و بە درێژای مێژوو خستوونیەتە ژێر نەیزی چەوساندنەوە و خزمەتی بێبەرامبەر.
ئیتر کاتی ئەوەیە قەڵەمی ژنان بچێتە قۆناغێکی جدییەوە، لەو خاکەڕاگەراییە دەربچێت کە تێیکەوتووە، نابێت چیتر نووسینێک یان کتێبێک بکرێتە ڕووگە تەنیا لەبەرئەوەی خاوەنەکەی مێیینەیە هەرچەندە ڕووکەشیش بێت، وەک زۆربەی دەزگاکان دەیکەن.
مێژووی ژن بابەتێکی سەردەمییە و دەبێت کاری جدی لەسەر بکرێت، مێژووی ژن بوارێکی زۆر فراوانە و ناکرێت تەنیا لە نووسینەوەی ژیانی هەندێک ژنی دەرکەوتوودا کۆبکرێتەوە.
ڕۆژنامەنوس و چالاکی بواری مافەکانی ژنان و دەستەی نوسەرانی ڕۆژنامەی ژیانەوە ، دەبارەی پەیامی ٨مارس دەڵێت”
ژنی کورد مێژوویەکی پڕشانازی هەیە لە خەبات و قوربانیدان بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی بۆ یەکسانی و دادپەروەری .. ژنبوون لەناو ئەم کۆمەڵگەیە باجی قورسی دەوێت .. لەکاتێکدا نە دەسەڵاتی یاسادانان نە دەسەڵاتی دادوەری نەدەسەڵاتی بەرێوەبردن و نە کۆمەڵگە پشتگیری تەواوی ناکات .. پیرۆز بێت هەشتی مارس .. بەهیوای بەردەوامی خەباتی ژنان بۆ بەدەستهێنانی مافەکانیان …
پیرۆزبایی ھەشتی مارس لەسەرجەم ژنانی جیھان دەکەم بەتایبەت ژنانی کورد ، هەشتی مارس رۆژێكی پڕشنگدارە لەمێژووی مرۆڤایەتیی‌دا، لەو رۆژدا
ژن یەك داوا، یەك دەنگ، یەك هەڵوێست، یەك رەنگ ، دەبێت خۆی
بنوێنێت تا بگەنە ئاستی پێوێستی مافەکانیان تایبەت مەندی ژنێتی و بەرەو پێشەوە بردنی کۆمەڵگا پێداگری بکات ،هەربۆیە كۆمەڵگای پیاوسالاری نەیتوانی داواكاریەکانی نیوەی كۆمەڵ کە تایبەت بە ژنان پشتگوێی بخات و پێشێلی بكات ، لەڕاستیدا ئەوە وەچەرخانێكی مێژوویی زۆر گەورە بوو بۆ ژنانی كورد و مەزنایەتی خۆیان لەمێژووی مرۆڤایەتی دەرخست، بەڵام ئێمەی کورد زۆرمان ماوە تا بتوانین بەرەنگاری ئەم ستەمکاریانە ببینەوە کە بە ناوی پارێزگاری لە شەرەف و ناموس و… دەکرێ.
ژن بە ئێستاشەوە لەزۆربەی شوێن و ناوچەكانی كوردستان هەر
زوڵمیان لێدەكرێ و وەكو كۆیلە تەماشا دەكرێن، ئەوەتا رۆژانە چەندین
حاڵەتی كوشتنی ژنان دەبینین و دەبیستین كە لەژێر هەڕەشە ی لێدەکرێت لەلایەن
كەسوكارو ئەملا و ئەولادا
زیاتر لە سەد ساڵ بە سەر مێژوی دەست نیشانکردنی ئەم ڕۆژە وەک ڕۆژی جیھانی ژن تێدەپەڕێت، بەڵام ھێشتا ھۆکار زۆرن بۆ ژنان و پارێزەرانی مافەکانی ژنان، لەم ڕۆژەدا لە سەرتاسەری جیھان بێنە مەیدان بۆ بەرگری لە مافە سەرەتایەکانی ژنان. پەیامی من لە ھەشتی مارسدا ،ئەگەر تاکە ڕۆژێکی ھەشتی مارس درێژ نەکرێتەوە بۆ ٣٦٥ ڕۆژی تەواوی ساڵ بۆ بەگژاچونەوەی ئەو سیستەم و ئایدۆلۆژیایانەی کە ژنبە کۆیلە و بەسەرباز دەکات و هەروەها دادپەروەری و گەشەپێدان لە بونیادی ژن و پیاو وەک دوو ئینسان، نەبونی باشترە.
سەربەخۆی دارایی تاچەند گرنگە و تا چەند كاریگەری هەیە لەسەر كەمكردنەوەی توندوتیژییە خێزانییەكان.؟
بێگومان ژن ڕوڵ و پێگەی خۆی هەیە لە ناو كۆمەڵگەدا، هەر لە دێر زەمانەوە شان بە شانی پیاو بەشداری كردووە لە زۆربەی ئیشوكارەكاندا، لە كشتوكاڵ و بەخێوكردنی مەڕ و ماڵات و پەروەردەكردنی مناڵ وهتد… سەرەڕای ئەمانە ژن هەرگیز خۆی بە خاوەن شت نەزانیووە، چونكە لە هەموو حاڵەتێكدا دەبوو بگەڕێتەوە بۆ لای پیاو بۆ خەرجی ماڵ و پێداویستییەكان.
وردە وردە ژنان كەوتنە ئەوەی كە بیر لە ئیشی سەربەخۆ بكەنەوە و خۆیان ببن بە خاوەن ئیش و سەرمایە و سەربەخۆیی دارایی تایبەت بە خۆیان، هەروەها دەزانین ڕێژەی ژنان و كچان لە بازاڕەكان و مۆڵەكاندا تا بێت بەرە و زیاترو زیادبوون دەڕوات، چونكە لە ئێستادا ژنان هۆشیارترن و دەزانن كە پیداویستییەكان زیاترن و پیاوانیش بە تەنها ناتوانن ئەو هەموو خەرجی و تێچوونە لە ئەستۆ بگرن، چونكە ئەبێت بە فشارێكی زۆر لەسەر پیاوان كە ئەمەش وادەكات كێشەی كۆمەڵایەتی نێوان خێزانەكان بەرە و زۆربوون بڕوات تا دەگات بە كێشەی تەڵاق و جیابوونەوە، بەهۆی كەم توانایی پیاوان لە گرتنە ئەستۆی ئەو هەموو خەرجییەی لەم كۆمەڵگە سەردەمییانەدا هەیە، بەڕای من ژنان كاتێك خاوەن ئیش و پیشەی خۆیانن و خاوەن دارایی خۆیانن نەك تەنها هاوكاری مێرد و باوك و برای خۆیان دەبن لە كەمكرنەوەی فشارە دەروونیەكان بەڵكوو ژنان ئەبن بە خاوەن كەسایەتییەكی بەهێز و متمانەیان بە خۆیان زیاتر دەبێت.
لە ئێستادا كۆمەڵگە بەرە و پێشكەوتن دەڕووات و خەڵك هۆشیارتر ڕۆشنفكرترە، بۆیە بەلایانەوە ئاساییە كە ژنان هەموو ئیشێكی حەڵاڵ بە ڕەنجەشانی خۆیان بە دەست بێنن، بۆیە ئەبینین ژن دەستی بردووە بۆ هەموو جۆرە ئیشێك، جگە لە پیشە باوەكانی وەكوو مامۆستا و فەرمانبەر و پارێزەر و پزیشك و ئەندازیار و…هتد لە ئێستادا خاوەن چێشتخانەیە و خاوەن دووكانە و تەكسی و نانەواخانە و كۆمەڵێ ئیش و كاریترن، كە جاران لە ناو كۆمەڵگەدا بە عەیب و عار تەماشا دەكرا، ئەنجا لە بواری بەڕێوەبردن و پۆستی باڵاشەوە ژن سەركەوتنی خۆی سەلماندووە و ڕۆژ لە دوای ڕۆژ پەرە بە توانا و بەهرە شاراوەكانی خۆی دەدات.
كاتێك ژنان هاوكاری پیاوان دەبن لە دابینكردنی بەشێك لە خەرجییەكانی ماڵ گوزرانیان باشتر و قورسایی سەر شانی پیاوان سووكتر دەبێت بۆیە كێشەكان كەمتر دەبن، ئەمەش دەبێتە هۆی بەختەوەری و ئاسوودەیی و ئارامی خێزانەكان، بیرمان نەچێت ژن زۆر بەتوانایە لە ڕووی عەقڵی و جەستەییەوە و لە هەموو كارێكدا سەركەوتنی خۆی دەسەلمێنێت، بەوپێیەی ژنان خاوەن سەلیقەی جوانن. لێرەدا ئەمەوێ تیشكێك بخەمە سەر ژنانی گەرمیان كە ماندوونەناس و كۆڵنەدەرن لە هەموو بوارەكاندا، لە ئێستادا لە گەرمیان ژن خاوەنی نووسینگەی فێربوونی شۆفێرییە، كاری كشتوكاڵی دەكات، لە بازاڕدا دووكانی بەرگدووری هەیە، خاوەن نانەواخانە و كافیتریایە و چەندین كاری دیكەش. بۆچی گەرمیانم بە نموونە هێنایەوە؟ چونكە زێدی خۆمە و ڕۆژانێك هەبوو كلتوور و كۆمەڵگە ڕێگەی نەدەدا بەم شێوەیە ژن ئیش و كار بكات، بەڵام لە ئێستادا لەگەڵ ئەو هەموو گۆڕانكارییانەی هاتنە كایەوە و بەهۆی كرانەوەی زیاتری كۆمەڵگە و هۆشیاری تاك دروستبوونی متمانە و دەركەوتنی هێز و ئیرادەی ژنەوە ئەو گورانە هاتۆتە پێشەوە، لە كۆتاییدا دەمەوێ بڵێم هەر ژنێك توانا و بەهرەی هەیە با بیخاتە گەڕ بۆ خزمەتی دەوروبەرەكەی و خێزانەكەی با پاڵپشت بن بۆ پتەوكردنی خێزان و خاوەن بریاڕ و بەشێك بن لە دارایی خێزان و ببنە جێی شانازی و سەربەرزیان. پەندێكی كوردیش هەیە ئێژێ: ((دەستی ماندوو لەسەر سكی تێرە)). ئەمەش ئەو هەنگاوە گرنگەی ژنە بۆ دەستەبەركردنی ئاشتەوای خێزان و ژیانێكی ئارام. ]]>
هەڵبەتە لە كۆمەڵگەی عەشایەری كوردیدا ژن بەشێكە لە شتەكانی پیاو، خاوەندارێتی پیاو بۆ ژن ڕیشەیەكی كۆنی هەیە و ئەوە پیاوە خاوەنی ژنە، هەموو مافێكی خاوەندارێتیش دەگەڕێتەوە بۆ خاوەنەكە، بەجۆریك عەیبە و چاكەی بۆ خودی شتەكە نیە، بەڵكو ڕاستەوخۆ بۆ خاوەنەكە دەڕوات.
كیشەی موڵك ئەوەیە بەشێكە لە جەستەی خاوەن مووڵك، بۆ نموونە تێك شكانی ئۆتۆمبیلێك خاوەنەكەی بەتێكشكانئ خۆی دەزانێت. دۆڕانی كەڵەشێرێك لە شەردا واتە دۆڕانی خودی خاوەن كەڵەشێرەكە. كێشە ژن لە كۆمەڵگەی كوردیدا كێشەی خاوەندارێیەتی ژنە لە كۆمەڵگاكەدا، بۆیە هەموو كردار و ڕەفتاری ژن هی خۆی نیە وەبۆخۆی نیە، بەڵكو راستەوخۆ هی پیاوی ناو خیزانەكەیەتی تا كچە هی باوكە لە نەمانی باوك هی برا گەورەیە لە نەبونی برا گەورە هی مام و پاشان عەشرەت و خێڵەكەیەتی، كە شوش دەكات راستەوخۆ مێرد خاوەنی ژنەكەیە و لە ڕێگەی مێردەكەشیەوە شوبرا و خەزور و نێرینەی ماڵی مێرد خاوەندارێتی ژنەكە لە ئەستۆ دەگرن.
هەڵبەتە ئەوەی ئەمە تۆخ دەكاتەوە كۆنە پەرستی كۆمەڵگەی كوردییە، كە پڕە لە بكەومەكە و عیبە، بەپێی ئەو كۆنە پەرستی كوردەوارییە عەیبەی ژنەكە بۆ هەموو خێڵەكەیە، بەڵام عەیبە و خەتای پیاو تەنها بۆ خۆیەتی خۆی لێی بەرپرسە، هەڵبەتە پیاوانی ئاینیش ئەمە تۆخ تر دەكەنەوە ئیش لەسەر ئەمە ناكەن كە ژن چۆن لە قیامەتتدا تەنها خۆی بەرپرسە لەوەی جەهەنەمیی یە یان بەهەشتییە لە دنیاشدا ئەومافەی پێ بدەن كە هەموو چاكە و خراپەیەك پەیوەستە بە خودی خۆی، عەقڵیەتی پیاوسالاری كوردی ڕێگە بەوەنادات دەست لە خاوەندارێتی ژن هەڵبگرێت تا ئەوەی جار هەبووە تەلاقیشی داوە بەڵام هەر بە دوایەوەبووە كەچی دەكات و چی ناكات.
بۆیە دەكرێت بڵێین توندوتیژی دژی ژنان دیاردەیەكی شاراوە و نادیار نییە، بەڵكوو جیهانییە و تایبەت نیە بە شوێنێك یان وڵاتێك بەڵكوو بەپێی بەڵگەكان و هەواڵەكان و ڕاپۆرتی مافەكانی ژنان و ئەوەی كە خۆمان دیومانە لە هەرشوێنێك ژن هەبێت توندوتیژیش هەیە، جا چ بە شێوەی نهێنی بێت یان چ شێوەی ئاشكرا، توندوتیژی سنوری نیە، ژنان چ لە ماڵەوەبن، چ لە دەرەوەبن، چ خوێندەواربن، چ نەخوێندەوار و سەرقاڵی كار نێوماڵبن چ لە بواری ئابوری دەوڵەمەندبن، یان هەكار و دەست كورت بن، چ جوان بن، یا ناشرین بە شێوەیەك لە شێوەكان لەلایەن پیاوانەوە توشی توندوتیژی جەستەیی و دوروونی و كۆمەڵایەتی و تەنانەت سێكسیش دەبنەوە.
بێگومان توندوتیژییەكان كۆمەڵێك تایبەتمەندی كلتوری، كۆمەلایەتی، سیاسی، ئابوری، لە پشتە ئەگەرچی بەوپێیە توندوتیژی دژی ژنان كات و شوێنی تایبەتی نیە و هەمووكۆمەڵگەی مرۆڤایەتی چ بە كۆمەڵگەی پێشكەوتوو چ بە كۆمەڵگەی دواكەوتوو دەگرێتەوە، ژنان لە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لەلایەن باوك، برا، هاوسەر، كەسوكاری نزیك بەرەو رووی توندوتیژی دەبنەوە، بە پێی دەرەنجامەكانی لێكۆڵینەوەی چالاكوانانی مافی مرۆڤ ناوەندەكانی تەندروستی توندوتیژی دژی ژنان جگە لەوەی كە كاریگەری نێگەتیڤ و خراپی دەبێت لەسەر ژن وەكوو تاك بەڵكوو كاریگەریەكی زۆر خراپ و مەترسیداری دەبێت لەسەر تەندروستی خێزان و كۆمەڵگەش كە دەبێتە هۆی ئەوەی شیرازەیی خێزان و كۆمەڵگە لێك بترازێنیت. ]]>
کۆیلایەتی وابەستەی هەموو سەردەمەکانەو لەگەڵ ڕەوتی کۆمەڵگەدا هەنگاودەنێت…
ڕاستە مرۆڤ کەسێکی شەرەنگێزە تەقریبەن، بەڵام کە لەدایک دەبێت زۆرئازادە دەیەوێ بەئازادی چێژ لەخۆشی وناخۆشی ژیان وەرگرێ مرۆڤ دەیەوێ بەئازادی بخوینێ کار بکات ژیان پێک بهێنی سەرکەوتوبێت سود لەسەرکەوتنەکانی وەرگرێ ببێت بەکەسێکی خاوەن کەسایەتی باش وهاوکار ودلسۆز بۆ مرۆڤایەتی و مرۆڤ دۆستی ئیتر بۆ کۆیلە بیت کەواتە کۆیلەبوون خەونی ئەومرۆڤانەیە کەنایانەوێت ئازادبن و بەها مرۆڤایەتیەکان ڕەت دەکەنەوەو تەنها دەیانەوێت بژین. خاڵی جەوهەری دروست بوونی کۆیلە دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی مرۆڤەکان لەنێو ژیانی کۆمەڵایەتی وسیاسیداو نایەوێت ڕووبەووی مل ملانێ بێتەوە…
وەعەقڵ گەورترین سامانە لەژیانی مرۆڤ
عەقڵ وات لێدە کات کەلێهاتو بوێرو ئازاو به جەرگ بیت بەرگری هەمووناخۆشیەکان بگریت وبیرکردنەوەکانی ژیانی کارکردن رۆشنبیرانە و ژیرانە بێت بتوانین زاڵ بین بەسەر هەموو تەنگ وچەڵەمەکانی ژیان و نەبینە کۆیلە
عائیشە عبدالحکیم محمد
]]>یەکەم خوێندنگای مرۆڤایەتییە هەموو مرۆڤەکان خوێندکاری ئەو خوێندنگەیەنن …
دایک بونەوەرێکی بەسۆز و میهرەبان وخۆشەویستی خێزانە دەبینین ودەزانین کە چەند هیلاک و ماندووە لەپێناوی بەخێو کردن و پەروەردە و پێگەیاندن و ئامادەکردنیان بە بەرزترین ڕەوشتی چاک و کاروکردەوەی جوان بۆ ناو کۆمەڵگا وەک دەزانین بەهەشت کە بە ڕازاوەترین و خۆشترین شوێن دادەنرێ لەژیر پێی دایکە ، کەواتە دایک بەشێوەیەکی گشتی میهرەبانی و سۆز و خۆشەویستی و وزە و توانا و جوانی دەبەخشێ بەمرۆڤایەتی چونکە ئەوکەسانەی پێکەوە ژیان و مرۆڤ دۆستی و کار و رەفتاری جوانیان دەوێ و داوای ئەوسۆز ومیهرەبانیە لەمرۆڤایەتی دەکەن ناخیان پڕە لە خۆشەویستی و هاوکاری و ئامێزی گەرمیان هەموو کات ئامادەیە بۆ ڕوڵەکانی، ئەمەش دەبێتە هۆی ئارامی و ئاسودەی و حەسانەوە لە باوەشی گەرمی دایک .
دایک خۆراگر و بێدەنگ و ئارامە لەبەرامبەر ئەوتوندوتیژی و نادادپەروەریەی کە بەرامبەری دەکرێ لەپێناوی ڕۆلەکانی تاکو خێزانەکەی هەڵنەوەشێتەوە ومنداڵ پەرتەوازەو لیکنەترازین کەواتە دایک بەمانا ڕاستیەکەی دایکایەتی خۆی ون ناکات
عائیشە عبدالحکیم محمدلە زمانی كوردیدا ئەگەرچی دابەشكاری ڕەگەزی وەك پێكهاتەی زمان، دابەشكردنی بەسەر نێر و مێدا بەشێك نییە لە ڕێزمانەكەی، بەڵام بە سەدان و بگرە هەزاران وشە و دەربڕین هەن كە بە تەواوی دەستنیشانكردنی ڕەگەزەكان یەكلا دەكاتەوە، وەك بەكارهێنانی وشەكانی كاك، بەڕێز، خانم، خاتوون هتد.
زۆر دەربڕینی تر كە لە زمانی ئێمەدا جێگەیان بۆتەوە، تا ئێرە بابەتەكە تەواو ئاسایی و قبوڵكراوە چونكە هەر زمانێك لە ڕووی پێكهاتەوە قۆناغی زۆری بڕییوە، ئەو شتانەشی كە بوون بە فۆڕمی زمانەكە و بەشێك لە ڕێزمانەكەی وەك شتێكی جێگیر و نەجوڵاو بە میرات دەمێنێتەوە و هەمووان بۆ پارێزگاری لێكردنی لە هەوڵی ئەوەدا دەبن كە بنەما و چاوگی زمانەكە بپارێزن، سەرباری زۆر گۆڕانكاری بەرپێنەگیرا و سەرچاوە نەزانراو، بەڵام هەمیشە ئەبێت لە یادمان بێت كە زمان ئاوێنەیەكی تەواو بێخەوش و ڕوونە بۆ پیشاندانی دەروونی كۆمەڵایەتی و بیركردنەوە و گۆشەنیگای هەر میللەتێك كە بە زمانێك دەدوێن.
لەم ڕووانگەیەشەوە كاتێك ورد دەبینەوە لە زمانی كوردی ناتوانین تێبینی نەكەین و خۆمان لابدەین لەوەی كە مێژووی پیاوسالارانەی پڕ لە دەستەڵاتی پیاو چۆن هەژموون و كاریگەری گەورەی هەیە بەسەر زمانەكەوە بە جۆرێك كە تیایدا ژن نەك ڕۆڵی نییە بگرە ستەملێكراویشە و ئەو جیاوازی ڕەگەزییەی كە لە ڕێزمانەكەیدا نییە بە فۆڕمێكی تر خۆی خزاندۆتە ناو زمانەكەوە، لە فۆڕمە جیاوازەكانی دەركەوتنی زماندا لە قسەی ڕۆژانە، نەستەق، ئەدەبیات، پەند و تا دەگاتە گۆرانییەكانیش پڕن لە وێنەی شكاوە و بە كەمبینینی ژن، كەمینی ئەو جارانەی كە كارێكی باش و گونجاو بە كارێكی پیاوانە دەزانین، كەمنین ئەو بەڵێنانەی بە پیاو قسەی كردووە یەكلا دەكرێنەوە، سەدان و دەیان جار بۆ ئەوە خانمێتی و ئازایەتی ژنێك وەسفبكرێت دەبێ بڵێین وەك پیاوە، ئاشنای ئەو قسانەشن كە كاتێك پیاوێك لاواز دەبینرێت ڕاستەوخۆ دەڵێن وەك ژن، باوكان زۆربەی جار بۆ گەورە نیشاندانی ڕۆڵی كچەكانیان بە كوڕەكەم بانگیان دەكەن، ئەوە هەرگیز جێگەی لەبیركردن نییە كە بۆ ئەوەی كەسێك ئیستیفزاز بكەیت باسی خوشك و دایكی بكە، جنێوەكان، كۆڵانەكان، دەربڕینەكانمان، پڕن لەو وێنە پڕ لە قارەمانێتی و فەزڵ و گەورەییانەی بە بەری پیاودا كراوە و پڕیش لەو وێنە شكاوانەی خراونەتە پاڵ ژن.
بۆیە وەك بابەتێكی ئینسانی هەموو كاتێك جێی تێڕامان و پرسیار لە بارەوەكردنە كە بۆچی ئەم ڕەوتە لە ئایدۆژیا و ڕووئیای دەستەجەمعی هەتا ئیستاش درێژەی هەیە و هێشتا بە كارهێنەرانی زۆر زیادن؟ بەڵام كاتێك وەك كوردێك سەیری كلتوری تەماشاكردنی ژن دەكەیت وەك “زەعیفە” ئەوكات تێدەگەیت كە بۆچی ئاساییە هەتا ئیستاش كەسانێك كە زمانحاڵ و نوێنەری خەڵكن هێشتا لەو ئاستە لە مەعریفە و دونیابینیدان كە بۆ وەسفكردنی هاوپیشە و هاوڕێیەكیان بە كاك خاتوون بانگی بكات!
كچەكانتان فێربكەن وەك خانمێك و وەك مێیەك خۆیان خۆشبووێت و ڕێز لە ئەو شتانە بگرن كە هەڵگرین و سڵ نەكەنەوە و شەرم نەكەن.
تێبینیـی :- ئەم قسانەی من لە چوارچێوەی ئەو تێڕوانینە جیهانییەدا نییە كە لەسەر پرسی ڕەگەزەكان ڕەگ و ڕیشەیەكی مێژوویان هەیە ئەوەیان بابەتێكی دیكەیە، چونكە ئەوەش بۆ خۆی پرسیارێكی وجودییە كە بۆچی و بە چ ڕیكەوتێك عەزیمان لە بەری مێ كرد و پەمەی و سورمان كردە ڕەنگی ئەوان و پانتۆڵی شین و بێڕەنگیش كرا بەبەری پیاودا؟! ]]>
بە پێی دەستووری عیراق، كەمترین نوێنەرایەتی ژنان لە ئەنجومەنی نوێنەراندا دیاریكراوە كە لە 25 ٪ كەمتر نەبێت،
ژنان مافی ئەوەیان هەیە بەشداری بكەن لە بونیاتنانی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی، بۆ نموونە بەشداری لە پرۆسەی هەڵبژاردن یەكێكە لەو بوارە گرنگانەی كە ژنان دەتوانن بەشداری كاریان هەبێت و رۆڵی بەرچاو بگێڕن لە رێگەی خۆ پاڵاوتن و دەنگدان لە هەڵبژاردنەكاندا. ئەمەش دەرفەتێكە بۆ ژنان بۆ ئەوەی لە بوارە جیاجیانی پرۆسەی سیاسی خزمەت بكەن و دەنگیان ببیسترێت. برەو دان بە مافی ژنان بۆ بەشداری سیاسی هەنگاوێكی پێویستە بۆ گەیشتن بە یەكسانی جێندەری جیهانی و حوكمڕانی دیموكراسی.
بەڵگەی زۆر هەیە كە بەشداریكردنی ژنان لە سیاسەتدا سوودێكە زۆری هەیە، هەم بۆ كۆمەڵگە و هەم بۆ دەستە بەركردنی مافەكانی ژنان و هەم بۆ ئاشتی و سەقامگیری فراوانتر. بەڵام هەندێك جار نایەكسانی جێندەری و جیاكاری لە كۆمەڵگە و لە سیاسەتدا كاریگەری نەرێنی لەسەر بەشداریكردنی ژنان لە هەڵبژاردنەكاندا هەیە، چ وەك دەنگدەر و چ وەك كاندید. ژنان زۆرجار ڕووبەڕووی ئاستەنگی كۆمەڵایەتی، جەستەیی، دەروونی، ئابووری و كولتووری دەبنەوە، كە ڕێگری لە مومارەسەی تەواوی مافی بەشداریكردنیان دەكەن و زۆرجار تووشی هەڵاواردن و توندوتیژی دەبن.
پرۆسەی هەڵبژاردن دەتوانێت بە چەندین شێوە پشتگیری لە بەشداری سیاسی ژنان بكەن، بەڵام ڕەنگە ڕێوشوێنی تایبەت پێویست بێت بۆ تێپەڕاندنی بەربەستەكانی جیاكاری جێندەری. هەرچەندە دانانی كۆتای ژنان لە یاسای هەڵبژاردن یەكێكە لە رێگاكانی دڵنیابوون لە بەشداری ژنان و تێپەڕاندنی ئاستەنگی نایەكسانی جێندەری، بەڵام هێشتا دوورین لە بەشداری بەرفراوان ئامانجی یەكسانی جێندەری. چونكە كۆتا تەنیا لە پارلەمان بەرجەستە بووە و نەگەیشتووەتە ئاستەكانی دیكەی حوكومڕانی وبەڕێوەبردن.
بەپێی راپۆرتێك كە نوێنەرایەتی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ هاوكاریی عێراق (یونامی) بڵاویكردۆتەوە، عێراق پلەی حەفتاهەمینی جیهانی بەدەستهێناوە لە ڕووی نوێنەرایەتیكردنی ژنان لە پەرلەماندا.
جگە لەوەش لە كاتێكدا ژنان لە دوای ساڵی 2003وە هەندێك پۆستی بڕیاردانیان لە حكومەتی عێراق وەرگرتووە، بەڵام هێشتا ژنان هیچ پۆستێكی گرنگی ڕاستەقینەی سەرۆكایەتی یان جێبەجێكردنیان بەرنەكەوتووە.
ئەمەش نمونەی ئەو داتایانەت كە ئەو راستیە دەسەلمێنێت
لە هەڵبژاردنی ساڵی 2005دا سیستمی كۆتای ژنان بەپێی یاسای ژمارە یەكی ساڵی 1992ی هەمواركراو ئاماژە بە دیاریكردنی رێژەیەك بۆ ژنان دەكات كە لە 30 ٪ كەمتر نەبێت. هەروەها بەشداریی ژنان بە درێژایی پێنج خولی پەرلەمان، بریتین لە:-
لە خولی یەكەمی پەرلەماندا شەش ژن و 99 پیاو پەرلەمانتار بوون، خولی دووەم 27 ژن و 84 پیاو پەرلەمانتار بوون، خولی سێیەم 39 ژن و 72 پیاو پەرلەمانتار بوون، خولی چوارەم 34 ژن و 77 پیاو پەرلەمانتار بوون، خولی پێنجەم 34 ژن و 77 پیاو پەرلەمانتاربوون، نزیكترین داتا لێمانەوە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانە كە كۆی گشتی دەنگی شەش قەوارەی سەرەكی، «پارتی، یەكێتی، گۆڕان، بەرەو ئیسڵاح، كۆمەڵ، نەوەی نوێ، یەك ملیۆن و 508 هەزار و 928 دەنگ بووە، لەو رێژەیەش 272 هەزار و 892 دەنگ بەر ژنان كەوتووە، كە رێژەی 15 % ی كۆی دەنگەكانە.
لە سەرەتادا دەمەوێت باس لەوە بكەم كە كچان و ژنان و منداڵان بە شێوەیەكی گشتی لە هەموو ناكۆكیەك و شەڕێكدا قوربانی پلە یەكن. چونكە بێجگە لەوەی ناچار دەبن كە شوێنی سەرەكیان جێبێڵن و ئاوارەبن دەكوژرێن و بریندار دەبن و هەر كارەساتێك كە لە شەڕەكاندا بوونی هەیە دوو چاری دەبن و ژنان و كچان تووشی چەندین جۆری دەست درێژی دەبن لەوانە سێكسی و ئازاردان و …هتد.
ئێزدییەكان بە درێژای مێژوو دووچاری چەندین فەرمانی كوشتن و بڕین بوونەتەوە. جارێك بەهۆی كوردبونیان جارێك بەهۆی ئایینیان تووشی دەستدرێژی و كوشتن و ئازاردان و ئیهانە كردن و ئەتك كردن بونەوە. ئەوەی لە 2014 روویدا و هاتنی تیرۆرستانی داعش بۆ شەنگال لە سەردەمی تەكنەلۆجیا و ئەوپەری پێشكەوتنی دنیادا، شۆكێكی گەورە بوو بۆ ئێمەی ئێزدی، چەندینجار باسمان كردووە ئەو چیرۆكە تراژیدیانە بونەتە كتیًبی چەندین نووسەر و بڵاو بونەتەوە بە دنیادا، چەندین فیلمی سینەمایی و فیلمی دیكیۆمێنتكاری لەسەر ئەو چیرۆكە دڵ ئێشانە بەرهەم هێنراون، هەرگیز ئەو ئازارانە لە بیرمان ناچن بۆ هەتا هەتایە، برینێك دەبێت لە دڵماندا، بەڵام لێرەدا من دەمەوێت زیاتر باسی رەوشی ژنانی شەنگال بكەم لە ناو كەمپەكاندا، زۆرجار ووتومە لە وانەشە رەخنەم لێبگیرێت لەسەر ئەم ووتەیەم كە دەڵێم ” تا ئێستا جینۆسایدی ئێزدییەكان بەردەوامە” بەڵام بە شێوەیەكی تر ئەویش لەسەر خۆ و وردە وردەیە!!.
ئەوە زیاتر لە 8 ساڵە وا بەرە و 9 ساڵ دەروات خەڵكی شەنگال لە ناو كەمپەكانی هەرێمی كوردستاندا ژیان دەكەن، هەموو ماڵیان لە خێمەیەكی بچوك پێكهاتووە، ژیانێكی قورس و نەبونی داهاتێكی شایسە بە مرۆڤ، لەبەر سەرما و سۆڵەی زستان و گەرمای هاوین، نەبونی جێگە و رێی دروست و لە ناو قوڕ و لیتەی جادەكانی كەمپەكان و نەبونی سەرشۆرێكی پاك و شایسە بە مرۆڤ ، ئەبێ چ مرۆڤێك بتوانێت زیاتر لە 8 ساڵ ئاوا ژیان بكات ؟! بێگومان ئەم ژیانە بۆ ژنان و منداڵان زۆر قورسترە، چونكە هیچ نەبێت پیاوان ئەتوانن كاتێكی زۆر لە دەرەوەی ماڵ بن ، بێجگە لەو نەبونیانەی كە باسمان كرد ژنانی ناو كەمپەكان بەهۆی نەبونی ووشیاری و نەبوونی كەرەستەی رێگیریكردنی دروست بوونی منداڵ ژمارەیەكی زۆری منداڵ دەخەنەوە بە خێوكردنی منداڵی تازە لە دایكبوو ئەوەنەی تر ژیانەكە قورستر دەكات، لەگەڵ ئەوەشدا ژیانی ئەو ژنانە هەمووی بە هێنانی منداڵ و بەخێوكردن و خزمەتكردنی پیاو ماڵ دەچێتە سەر! ئەوەش بەبێ ئەوەی بە خۆیان بزانن تەنانەت سەرەتاییترین مافەكانیان وەك مرۆڤێك بەردەست نیە، ئەوان وا پەروەردە كراون كە ژن بۆ خزمەتكردن و هێنانی منداڵە.
دیاردەیەكی تری ناو كەمپەكان نەچوونی ژمارەیەكی زۆری كچانە بۆ خوێندن و زوو بە شوودانی كچانە، نا ووشیاری كچان لەسەر بەرپرسیارێتی هاوسەرگیری چۆنیەتی بەرێوەبردن و پەروەردەكردنی خێزانێكی تەندروستە ، دەبینی خاتوونێكی جوانی گەنجی تەمەن 18 ساڵ لەوانەیە 2-3 منداڵی هەبێت ! پرسیاری لێدەكەی چۆنە ژیانت دەڵیًت “بەخێوكردن و پاككردنی ماڵە”. نەبوونی هیچ تایبەتمەندییەكیش كە پێویستە هەموو مرۆڤێك هەیبێت، بە تایبەت بۆ ژنان لەبەر هەستیاری لەشی ژنان و بوونی سوڕی مانگانەی ژنان و ئەو نەخۆشیانەی توشی ژنان دەبن بە هۆی نەبوونی ژینگەیەكی پاك و تەندروست، زۆرجار تێبینی دەكەم ژمارەی هەرە زۆری ئەو نەخۆشانەی لە خەستەخانەكانن خەڵكی ناو كەمپەكانن و ژنن لەم لایەنەشەوە ژن بە پلە یەك قوربانییە، پیاوەكانیش ژمارەیەكی كەمیان نەبێت كار دەكەن ئەوانەی تر چاویان لە هاوكاری حكومەت و رێكخراوە خێرخوازییەكانە، خۆی لە خۆیدا ئەگەر بیانەوێت كاریش بكەن كارێكی وانیە بیكەن بەبێ ئیشی و چونە دەرەوە و كات بەسەربردن رۆژەكەیان بەسەر دەبەن بەبێ ئەوەی هەست بەهیلاكی ئەو ژنە داماوانە بكەن.
هەر كاتێكیش ئارەزوویان لێبێت ژنێكی تری بەسەرا دێنن و دەیخەنە خێمەیەكی تەنیشتی ژنەكەی تر!! كۆمەڵێك منداڵ لە ویش دەخاتەوە ! ئەوەی زیاتر جێگەی داخە زۆریان تەنانەت گرێبەستی هاوسەرگیریان نیە. بۆیە تەلاق دانی ئەو ژنە بۆ پیاوەكان وەكوو ئاو خواردنەوەیە، ژنەكە بە منداڵەوە پشتیان تێدەكرێت هیچ یاسایەكیش نیە ئەو پیاوە ناچار بكات بە رپرسیارێتی ئەو منداڵانە بگرێتە ئەستۆ! ئەگەر بیر بكەینەوە ئەبێ ئەو ژنە رووبەرووی چی ببێتەوە تا ئەو منداڵانە بەخێو بكات، ئەبێ ناچاری چی ببێت تەنها بۆ ئەوەی بتوانێ بژێوی ژیانی دابین بكات.
لە یەكێك لە سەردانەكانم بۆ ئەو كەمپانەی دهۆك ژنێك ووتی” 5 منداڵم هەیە پار دەچومە چنینی پیاز رۆژی بە 10 هەزار ئەمساڵ ئەوەشم دەست ناكەوێ، هاوسەرەكەشم لە ناو دەستی داعش دایە، نازانم ماوە یان نە؟! ئەمە تەنها نمونەیەكە، وەكوو دەزانین ژمارەیەكی زۆری ئەو ژنانەی لە ناو كەمپەكانن هاوسەرەكانیان لەلایەن تیرۆرستانی داعشەوە شەهید كراون ! بەرپرسیارێتی خێزانەكە هەموو كەوتۆتە ئەستۆی ئەو دایكە، هەر ئەم بەناو ژیانە و قورسی بژێوی ژیانەیە زۆرجار كارەساتی خۆ كوشتنیشی لێدەكەوێتەوە، ئەوەی لە هەمووی زەحمەترە ئەوەیە كە نازانن تا چەنێكی تر لەم بارودۆخەیا ژیان دەگوزەرێنن، نازانن كەی شوێنی و خاكی باوباپیرانیان بە ئەمانەتی بۆ دەگەڕێتەوە، كەی خزمەت گوزارییە سەرەتاییەكانیان بۆ دابین دەكرێت، تا بگەڕێنەوە شوێنی خۆیان .
هەر ئەم بێ باوەڕییە وای كردووە كە تاكە هیوا هەیانبێ و چاویان لێبێت كردنەوەی دەرگایەكە بۆ ئەوەی ووڵات جێبێڵن، ئەمەش جینۆسایدێكی ترە بۆ ئێزدییەكان چونكە پەرت و بڵاو بونیان بە جیهاندا واتە كاڵ بونەوە و نەمانی ئێزدییەكانە و لە دەست چوونی خاكەكەیان و نەمانیانە، لە كاتێكدا كە شوێنی رەسەنی ئێزدییەكان ئێرەیە و لالشی نورانی لێرەیە، ئەم رەوشەی شەنگالیەكان كە تەنها زۆر بە كورتی باسم كرد ئەگەر جارێك بۆ پیاوان ناخۆش و قورس بێت، چەند قاتی ئەوە ناخۆشتر و قورسترە بۆ ژنان، چونكە جارێك قوربانی ئەم رەوشەن، جارێكیش وەك ژن قوربانی كلتور و داب و نەریتی كۆمەڵایەتی و ئایینیشن، بۆیە دەڵێم جینۆسایدی ئێزدییەكان بەردەوامە! ]]>
دیموكراسی ئەو كۆنسێپتەی كە ئەستەمە پێناسەیەكی جێگیر و دیاری بۆ بكرێت. چونكە ئەوانەی كە دەڵێن دیموكراسی واتا فەرمانڕەوایی لەلایەن گەلەوە، لە بەرامبەریشدا هەندێكیش هەن كە دەڵێن “دیموكراسی فەرمانڕەوایی گەل ناگەیەنێت بەڵكوو سیستەمێكە كار بۆ بەرژەوەندی گشتی دەكات. “رۆچر سكرتۆن ” فەیلەسوفێكی بەریتانی پارێزخوازە ئارتكڵیكی بە ناوی “سنوری دیموكراسی” بڵاوكردۆتەوە تێیدا ئاماژە بە سەرەتاكانی بنەمای دیموكراسی دەكات و ئەو دەستكەوتە بۆ پرۆتستانیەكان لە بەریتانیا دەگەرێنیتەوە و دەڵێت ” كەلتوری پرۆتستانی زیاتر لە كەلتوری ئیسلام لەگەڵ دیموكراسیی دا دەگونجێت”. ئەم ووتارەی رۆچر كۆمەڵێك شیكردنەوە هەڵدەگرێت دەتواندرێت لەسەر كۆمەڵگەی عێراقی بە نموونە جێ بە جێ بكرێت.
بنەماو پرنسیپە سەرەكیەكانی دیموكراسی ئەوكاتە دەچەسپێ كە دەوڵەتێكی عەلمانی هەبێت، دیموكراسی دەرهاویشتەیەكی گرنگە لە دەرهاویشتەكانی عەلمانی، وەكوو “ئەلبیرت كامۆ” كە فەیلەسوفێكی فەرەنسیە دەڵێت” ناتواندرێت یەك یاسا دابندرێت بۆ كۆمەڵێك هاوڵاتی لە ناو یەك وڵاتدا، ئەگەر ئاین لە دەوڵەت جیا نەكرێتەوە.” چەمكی (تیۆكراسی) و (دیموكراسی) بێگومان ئەم دوو چەمكە ناتواندرێت لە حوكمڕانیدا بخرێتە ناو یەك چوارچێوە و ببێتە سیستەمی بەرێوەبردن، ( تیۆكراسی ) واتای حوكمی ئاینی كە پشت بە پێكهاتەكانی شەرع و ئەحكامەكانی ئاین و تێكستە دینیەكان دەبەستێت و نابێت دەستكاری بكرێت، ئەم بنەمایانە دەبنە ئامانجی حوكمداری دەوڵەت، لێرەدا ئەحكامەكانی ئاین ڕاستیەكانی ناو ماڵ لە پێشەوەترن وەك لە بیركردنەوە فەلسەفیەكان و راستیە زانستیەكان، لە سیستەمی تیۆكراسی دا هاوڵاتی لە ژێر رەحمەت و سێبەری رێنماییەكانی خودا دایە، حوكمی ئاینی پشت بە بیروباوەری ڕەها دەبەستێت واتا لە رابردوو داهاتوو و ئیستا “ئاین بە چارەسەر بۆ بەرێوەبردنی دونیا دادەنێ”.
دیموكراسی جومگەیەكی گرنگی عەلمانیەتە. یەكێك لە مەرجەكانی دیموكراسیەت عەلمانیەتە، بەڵام مەرجیش نیە هەموو عەلمانیەت دیموكراس بێت، وەكوو ” كۆمۆنیستەكان و فاشیستەكان” جێ بە جێ كردنی ئەو سیستەمە لە كۆمەلگەیەكی ئاینی هێلی سورە، بە تایبەتی لە كۆمەڵگەیەكی ئیسلامی، ئەگەر هەوڵی دروستكردنیشی بدەن وەكوو لە عیراق ئەوا تەنیا لە چوارچێوەی سیاسەتدا لە ویشدا هەر شكست دەهێنی، چونكە سیاسەت كەلتور دروست دەكات ، سیاسەتیش لەسەر پرنسیپی ئاین و مەزهەبە، بۆیە ئەو سیاسەتەش كەلتورێكی ئاینی و مەزهەبی دروست كردووە ، لە ویشدا دەبێ باس لە شكستی و ئیفلاسی دیموكراسی بكەین.
هەربۆیەش لە گرنگترین دەرئەنجامەكانی پرۆسەی سیاسی لە كۆمەڵگەی عێراق، رووخانی دیكتاتۆری لە پێناو دروستكردنی سیستەمی دیموكراسی دا بوو، دیموكراسی لە كۆمەڵگەی عێراقی وەكوو مەكینەیەكی گەورەی بەرهەمهێنانی ” گەندەڵكراسی” بوو، دیموكراسی شكستخواردوو لە كۆمەڵگەی عێراقی ئەوەندە فۆرمێكی قێزەوەنی نا مرۆڤانەی لە خۆگرت كە سنوری هەموو ئەو پێناسانەی شكاند كە بۆ چەمكی دیموكراسی دانرابوون ، تا ئاستی ئەوەی وا لە ئەكتەری كۆمەڵایەتی كرد ئەنتی ئەم فۆرمە لە دیموكراسی بێت، هۆكاری ئەم دۆخە لە وەدا خۆی دەبینیەوە ( دیموكراسی بەرلەوەی سیستەمی سیاسی بێت، ئەوا سیستەمێكی خزمەتگوزارییە، بەڵام لێرەدا بە پێچەوانەوە بوو دیموكراسی سیتەمێكی سیاسی بوو بەر لەوی خزمەتگوزاری بێت.) لە رۆژئاوا دیموكراسی وەكوو سیستەمێكی خزمەتگوزاری و پارێزگاریكردن لە سەروەری مرۆڤ توانی جێگای خۆی بكاتەوە، لێرەدا دەپرسین ئایا وەكوو ” رۆچر” دەڵێ هۆكارەكەی كەلتوری پرۆتستانی بوو؟ بەڵام لە كۆمەڵگەی عێراقی تێرمێكی تری بە خۆیەوە بینی، دیموكراسی ئەوەندە بچوككرایەوە لە شەرە گووتاری نێوان سیاسیەكان و دروستكردنی كۆمەلێك هێزی چەكداری میلیشیا و پێشاندانی هێز و گووتاری هەیمەنەدار بەسەر یەكتردا و ترساندنی هاوڵاتیان بە گووتارەكانیاندا و تێكدان و وێرانكردن بترازێت، هیچ مانایەكی بۆ مەدەنیەت و هاوڵاتی بوون و پارێزگاریكردن و خزمەتگوزاری مرۆڤ نەهێشتەوە.
ئەگەرچی ئەو دیموكراسییەی لە رۆژئاوا دروست بوو هێزی رۆشنبیرانی لە پشتەوە، بەڵام لە كۆمەڵگەی عێراقی دیموكراسیەت بە پاڵپشتی توێژێك بانكێشەی بۆ دەكرا كە هێزی مەزهەبە ئاینیەكان بوو كە لە بنچینەدا وەكوو لە سەرەوە ئاماژەوم بۆكرد جۆرەێك لە دوالیزمی ناكۆكی گەوەرە لە نێوان كارەكتەری تیۆكراس و سیستەمی دیموكراسی دا هەبوو. هەروەها غیاب و قەیرانی رۆشنبیران بە تایبەتی رۆشنبیرانی عەلمانی لە خۆ بە خاوەنكردنی ئەو دۆخە كاریگەرییەكی زۆر هەبوو لەسەر شكستی دیموكراسی لە كۆمەلگەی عیراقی، كارەكتەرە مەزهەبیەكان دەیانویست هەیمەنەی دۆخێك بكەن كە ناكۆك بوو لەگەڵ كەلتوری و بیركردنەوەیان ئەوان دەیانویست ببنە خاوەنی دیموكراسی لە عێراق نوێ دا كە محاڵ بوو، دیموكراسیەتێك بوو بە دەم ڕەشەباوە، قسەكردن لەسەر دیموكراسی لە كۆمەڵگەیەكی ئاینی و خێڵەكی شتێكی ئەستەم و نا لۆژیكە، چۆن ئەكرێت باس لە دیموكراسی بكرێت كە كۆمەڵ لە ژێر هەیمەنی كارەكتەری ئاینی دا بێت ؟
زۆربەی سەركردەكانی عێراق لە رێگای مەزهەبی و پاشخانی ئاینیەوە دروستبوون و حوكمی ئەو كۆمەڵگەیە دەكەن. ئەوان لە ژێر فشاری ئاین و مەزهەبدان .( ئەكتەرێك كۆمەڵایەتی دروستكراوی دەستی مەزهەب بێت، چۆن ئەتوانێ فەرمانڕەوای سیستەمی دیموكراسی بكات.) ئەمە یەكێكە لە پرسە گرنگەكان چونكە پرۆسەی بەرهەمهێنانی تاك لە كۆمەڵ.
دكتۆر شەونم یەحیا لە ساڵی 2005-2006 كۆلێژی ئاداب بەشی كۆمەڵناسی زانكۆی سەڵاحەدین تەواو كردووە. لە ساڵی 2008 لە زانكۆی لوبنای فرەنسی، زمانی فرەنسی خوێندووە. لە ساڵی 2009 -2010 لە شاری گرینۆڵ لە فرەنسا زمانی فەرنسی خویندووە و بڕوانامەی زمانی لە زانكۆی
centreUniversitaire d’ Etudes Françaises (CUEF)، Universite Stendhal – Grenoble 3
لە ساڵی 2010 -2011 لە خوێندنی باڵا بۆ تەواوكردنی ماستەر لە زانستی كۆمەڵناسی، بە وەرگرتنی زەمالەی خوێندن لە حكومەتی هەرێمی لە وڵاتی فرەنسا. لە ساڵی 2011-2012 ماستەری زانستی كۆمەڵناسی تەواو كردووە لە Ministère de l’enseignementsupérieur et de la recherché
.ÉCOLE DES HAUTES ÉTUDES EN SCIENCES SOCIALES (paris – france)
ساڵی 2016 دكتۆرای لە فەلسەفە لە زانكۆی سۆربۆن پاریسی بە دەستهێناوە لە ژێر سەرپەرشتی پرۆفیسۆر (Jean Salem) تێزی دكتۆراكەی لەسەر ( رۆڵی ڕۆشنبیران لە گۆرانكارییە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكان دوای دروستبوونی ئۆپۆزیسیۆن لە 2009 لە هەرێمی كوردستانی- عێراق
(Centre d’histoire des systèmes de pensée moderne- Université PANTHEON-SORBONNE، Paris1)
هەروەها قوتابی كۆمەڵناسی بە ناوبانگ (ئالان تۆرین) و فەیلەسوفی سەردەمی نوێ فرەنسا (ئالان بادیۆ) و پرۆفیسۆر (حمید بۆغز ئەسلان)بووە. لە بواری نووسین دا تا ئێستا چەندین وتار و بابەتی لەسەر كێشە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی كۆمەڵگەی كوردی بڵاوكردۆتەوە، لە ڕۆژنامەكانی كوردستا
