میهرەبان سەلام

مامۆستا شیلان عەبدولڕەحمان، فۆتۆگرافەر بە هۆی خولیا و سەلیقە جوانەكەی بە زوومی كامێراكەی جوانیەكانی سروشت و چركە ساتەكانی ژیان تۆمار دەكات، دەربارەی پەیامی بۆ٨مارس دەڵێت”
٨ی مارس پیرۆزبێت لە سەرجەم ژنانی جیهان بە تایبەت ژنە دەست ڕەنگین و ماندووەکانی کوردستان، بڕوام بە یەکسانی و توانای ژنان هەیە
٨ی مارس تەنها ڕۆژێک نییە بەڵکو هەموو ڕۆژەکانی ساڵ تایبەتە بە ژنان و هیوای سەرکەوتن بۆ هەمووان دەخوازم

خاتوو نیان عبدوڵا ،كچێكی خاوەن پێداویستی تایبەتە، بە هاوكاری عەرەبانەكەی ڕێدەكات، خاوەنكارو داهاتی تایبەت بە خۆیەتی و دۆخی تەندروستی نیان نەبۆتە هۆی وەستانی و لە هەوڵەكانی بۆ ژیانكردن بەردەوامە، ماوەی چەند ساڵە لە وڵاتە ئەوروپیەكانەوە براندە تایبەتەكان دەهێنێتە كوردستان و لە دووكانەكەیدا بە ڕێگەی فرۆشتنی ڕاستەوخۆ وگەیاندن دەیانفرۆشێت، بە بۆنەی ٨مارس پەیامی خۆی هەیە دەڵێت”
بەبۆنەی ڕۆژی جیهانی ٨مارسەوە، پیرۆزبایەكی گەرم لە سەرجەم ژنانی دونیا وژنانی كوردستان دەكەم ، هیوادارم هەموو ڕۆژەكانی ژیان وساڵیان سەركەوتن بێت، هیوادارم هەموو ژنێك ئەرك ومافەكانی خۆی بزانێت، من وەكو خانمێك بەیەك ڕۆژ رازی نیم، لەساڵەكەدا تەواوی رۆژەكانی ساڵ بە جەژنی خۆمی دەزانم ، لەبەر ئەوەی ئێمەی ژنان كایەكی زۆر بەهێزمان هەیە لەناو كۆمەڵگادا ئەركی ومافەكانی ئێمە زۆر زیاترە ئێمە كۆمەڵگا بەرەپێشەوە دەبەین، هەرئێمەین خێزان بەڕێوەدەبەین ومناڵ دروست دەكەین، راستەشان بەشانی پیاوان بەڵام ئەركی ئێمە زیاتروقورسترە، هیوادارم لەم ڕۆژە پیرۆزەدا، هەموو ژنێك ئەرك ومافەكانی خۆی بزانێت وجێدەستی خۆی دیاریبكات لە كۆمەڵگەدا، هیوادارم هیچ ژنێك سڵنەكاتەوە ئەوەی لە ناخیدا هەیە یان ئەو هێزوتواناییەی هەیەتی نەیشارێتەوە، وڵاتەكان وكۆمەڵگەكەمان بەرەوپێشبەرێتبەهیوایی ڕۆژێكی پڕلەخۆشی بۆهەموو ژنان .

خاتو لەیلا عەبدوڵا بە نوێنەرایەتی یەکیتی ژنانی کوردستان ئامادەی ئەو ورک شۆپەبو .
هەروەها هەریەک لە خاتو کنێر عەبدوڵا وخاتو سروەئەحمەد لەیەکیتی ژنانی کوردستان بەشداربون .

لەیلا عەبدوڵا. هەولێر

لە مەراسیمێكی رۆژنامەوانیدا كتێبەكە
پێشكەش بە ئامادەبوان كرا .

لەبارەی ئامادەكردنی كتێبەكە خاتوو هەژان دوای بەخێر هاتن ڕایگەیاند ” (مێژوی پەروەردەو فێرکردن لە شارباژێڕ) و ژمارە سفری (گۆڤاری پەروەردە) کەوتە بەر دیدی خوێنەران .

خاتوو هەژان دەڵێت” من وەک ئامادەکاری ئەو کتێبە ئەو مێژووە پەرتەوازەیەم کۆکردۆتەوە کە لە ساڵەکانی١٦٦٠ لە زەمەنی مەدرەسە ئاینییەکانەوە دەست پێدەکات لەگەڵ خوێندنی میری کە لە ساڵی ١٣٠٧ ی ڕۆمی واتە ساڵی سییەکانی سەدەی ڕابوردو ، هەروەها خوێندنی سەردەمی شۆڕشیشمان لە یاد نەکردووە تاکو ئێستا، لەگەڵ کۆمەڵێ وێنەی قوتابیان و مامۆستایانی کاتە جیاوازەکان”.

هەروەها خاتو هەژان ئاماژەی بە بیرۆکەی ئامادەکردنی کتێبەکەی داو وتی :
بیرۆکەی دانانی ئەم کتێبەش یەکێکە لە بیرۆکە باشەکانی بەڕێوەبەری پەروەردەی شارباژێڕ بەڕێز مامۆستا لەتیف کە زۆر ماندوو بووە پێوەی، پاشان هاوکارم کاک ئامانج لێپرسراوی بەشی خۆیی پەروەردە کە هاوکاری باشم بووە لە کۆکردنەوەی زانیارییەکان..هەروەها ئەم کتێبە ئەگەر هاوکاری کۆمەڵێک کەسانی شارەزاو خاوەن قەڵەم نەبوونایە پڕ زانیاری نەدەبوو من سوپاسیان دەکەم..
هەقی هیچ کەسێکیش لەم کتێبەدا نەخوراوە و ئاماژەمان بە ناو و سەرچاوەکان کردووە .

ئا:تریفە

بەوپێیەی حەوت ساڵ لە ژیانەوە كارم كردووە، جگە لەوەش توێژینەوە و كارنامەی دەرچوونم لەسەر میدیای تایبەتمەند كردووە، دەمەوێت لەسەر گرنگترین لایەنی ژیانەوە بدوێم لەڕووی میدیاییەوە، ئەویش ئەمەیە لەو سەردەمەی كە ژیانەوە وەك میدیایەكی تایبەتمەند دروست بووە، میدیای تایبەتمەند دەگمەن و كەمبوو، بۆیە هەنگاوێكی گرنگ بووە، بەڵام ئاسان نەبووە بە ئێستەشەوە.

بەڕێوەبردن و كاركردن لە میدیای تایبەتمەند ستافەكە و تەنانەت خوێنەریش سنوردار دەكات، بەڵام ئەمە نەبووەتە نەنگی، چونكە ئێستاش رۆژبەڕۆژ لەگەڵ بەرەوپێشچوونی بواری میدیایدا، تایبەتمەندی میدیایی بووەتە بەشێك لە پڕۆفیشناڵی.

٢٥ ساڵ بەردەوامی پیرۆزبێت، هیوادارم سەردەمی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا و میدیای ئەلیكترۆنی فریوی نەدات، چونكە رۆژنامە سەنگ و قورسایی زیاتری هەیە، هەم بەوەی دەمێنێتەوە و ئەرگۆمێنتێكی واقعییە، لەگەڵ ئەوەشدا رۆژنامەی كاغەز روویەكی تری رۆشنبیریییە.

جیهان محەمەد، پەیامنێری پێشووی ژیانەوە لەگەرمیان بۆ ژیانەوە وتی:”لە ساڵیادی ڕۆژنامەی ژیانەوەدا، پیرۆزبایی لەو قەڵەمانە دەكەم، كە ڕۆژێك لە ڕۆژان ژیانەوەیان پڕ نووسین كرد لە راپۆرت و هەواڵ و ڕێپۆرتاژ و ئازار و خەم و مەینەتی و سەركەوتنەكانی ژنان”.

ئەو رۆژنامەنووسە دەشڵێت: “شانازیی دەكەم كە لە رابردوودا لەو دەزگایە كارمكردووە، ئەو ڕۆژنامەیە منی بە زۆر خەڵك ناساند و توانی ببێتە فێرگەیەك بۆ پێگەیاندنی من و چەندین رۆژنامەنووسی دیكە كە ئێستا هەریەكەمان لە بوارە جیاجیاكاندا كاردەكەین”.

وتیشی: دەستخۆشی لەو ژنانە دەكەم كە قەڵەمەكانیان بۆ ژیانەوە بەكارهێناوە و خزمەت و پاڵپشتی ژنیان كرد، ژیانەوە ژیان دەدات بە ژنان، دەرچەیەكە خەم و ئازارەكانی هەموو ژنی لەخۆگرتووە و شەن و كەوی كێشەكانی ژنان دەكات و چارەسەریان بۆ دەدۆزێتەوە و ئومێدی بەردەوامی بۆ ژیانەوە دەخوازم بۆ ئەوەی ژیانێكی باشتر پێشكەش بە ژنان بكەن.

سەباح عەلی جاف، پەیامنێرێكی دیكەی ڕۆژنامەی ژیانەوەیە لەگەرمیان كە پێنج ساڵ لەو رۆژنامەیەدا كاری كردووە پیرۆزبایی ٢٥ ساڵەی دەرچوونی رۆژنامەكە دەكات‌و دەڵێت: “یوبیلی زیوینی دەرچوونی رۆژنامەی ژیانەوە پیرۆز بێت، كاركردنی من لەو دەزگایەدا لەو كاتەدا سەردەمێكی پڕ لە كێشە بوو بۆ پرسەكانی ژنان بەتایبەت لە سنوری گەرمیان، كاركردن لە ڕۆژنامەیەكی تایبەتمەند ئاسان نەبوو تووشی چەند ئاستەنگ دەبووینەوە، بەڵام گرنگی كاری ڕۆژنامەنوسی و كێشە كۆمەڵایەتییەكان وایكردبوو كە هەست بە ماندوو بوون نەكەین”.

سەباح عەلی دەشڵێت: “لەو ماوەیەی من لە ژیانەوە كارم كرد، ڕۆژنامەكە لە گەرمیان خوێنەری خۆی هەبوو، تەنانەت بەشێك لە ڕۆژنامەنووسان بابەتیان بۆ ڕۆژنامەكە دەنوسی و ڕۆژنامەكە بوو بووە سەكۆیەك بۆ ژنان و ڕۆژنامەنوسانی سنورەكە، بە هیوام ڕۆژنامەكە ببێتە سەكۆیەكی جدی بۆ بەدیهێنانی مافەكانی ژنان دوور لە هەر بارگرژییەك، دووبارە پیرۆزە بە هیوام ژیانەوە یادی یۆبێلی زێڕینیش بكاتەوە لە داهاتوودا”.

نیگار عومەر، كچە ڕۆژنامەنووسێكی گەرمیانە لەسەر گرنگی دەرچوونی ڕۆژنامەی ژیانەوە، بۆ ژیانەوە وتی: “هەرچەندە لە ئێستادا دەرچوونی ڕۆژنامە كەمبووەتەوە سۆشیال میدیا هەموو بوارەكانی ژیانی گرتووەتەوە، بەڵام رۆژنامە هەر گرنگی خۆی هەیە، هۆكارەكانی ڕاگەیاندن ناتوانن پەیام و داخوازی و خەم و داواكارییەكانی ژنان بگەیەنن، بەڵام لەهەبوونی دەزگایەك یان ڕۆژنامەیەكی كاراو بێلایەن دەتوانێت زۆرێك لە داواكارییەكانی ژنان بگەیەنێت، بەوپێیەی كە تەواوی ستاف و كارەكانی لەخزمەتی دۆزی ژناندا بێت بۆ ئەمڕۆی كوردستان بەپێویست و گرنگی دەزانم”.

نیگار عومەر باسی لەوەشكرد: ڕاگەیاندن پشكی شێری بەردەكەوێ لەگەیاندنی پرسەكانی ژنان بە كۆمەڵگە كە بەداخەوە تا ئێستا وەك پێویست نەتوانراوە پرسەكانی ژنان بەكۆمەڵگە بگەیەنرێت و جێی تموحی ژنان نییە، هەر بۆیە گرنگە ژنان خۆیان هەوڵ بۆ دۆزینەوەی ئەو ڕێگەیە بدەن كە بتوانن لەو ڕێگەیەوە خزمەت بەم پرسە بكەن و هەوڵی دامەزراندنی میدیایەكی تایبەتمەند بدەن بۆ باسكردن لە كێشە و پرسەكانی ژنان”.

هاوڕێ‌ كرێكار، گەرمیان

كاروان ئەنوەر سكرتێری لقی سلێمانی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان لەم چاوپێكەوتنەدا لەگەڵ (ژیانەوە) باس لە تایبەتمەندییەكانی رۆژنامەی ژیانەوەو دەرچوونی دەكات لەو كاتەوە تا ئێستا دەڵێت: “پێویستە رۆژنامەكە لەگەڵ ئەوەی كاغەزیش بێت بكرێتە ئەلكترۆنی و هەروەها بە پێویستی دەزانێت كە هەوڵبدرێت میدیای تایبەتمەند بەژنان دابمەزرێنرێت بە تایبەت لە بواری خەباتی ژنان و فێمینیستیدا”.

ژیانەوە: ئێستا دۆخی رۆژنامەی چاپكراو لە كوردستاندا چۆنە؟ بەتایبەت رۆژنامەی تایبەتمەند بە ژنان لە چ ئاستێكدایە؟

كاروان ئەنوەر: بەداخەوە ئێستا دۆخی ڕۆژنامەی چاپكراو لە كوردستاندا لە ئاستێكی زۆر خراپدایە، لەهەموو كوردستان نزیكەی ١٢ ڕۆژنامە دەردەچێت كە ئەویش بە پچڕ پچڕی نەك بەردەوامی، هەروەها نزیكەی ٣٠ بۆ ٥٠ گۆڤاری كاغەزی لە كۆی ٩٥٠ مۆڵەتی ڕۆژنامە و گۆڤار كە لە كوردستاندا هەیە، بۆیە دەتوانین بڵێین ئێستا میدیای كاغەز لە خراپترین ئاستدایە، نەك هەر كوردستان، بەڵكو لەهەموو دنیا وایە لە نێو ئەم ئاستە خراپەشدا ئەوەی من بێتە بەر چاوم ناو بەناو ڕۆژنامەی ژیانەوە‌و هەندێك چالاكی ژنانە لە شێوازی گۆڤارەكاندا دەبینرێت ئەویش بە هەمیشەیی نا، بۆیە دەتوانین بڵێین میدیای ژنانیش لە ڕۆژنامە و میدیای كاغەزدا لە ئاستێكی زۆر خراپدایە.

ژیانەوە: رەخنە و پێشنیارتان چیە بۆ رۆژنامەی ژیانەوە دوای ٢٥ ساڵ بەسەر دەرچوونی یەكەم ژمارەیدا؟

كاروان ئەنوەر: دوای٢٥ ساڵ لە بەردەوامی ڕۆژنامەی ژیانەوە دەتوانم بڵێم ڕۆژنامەیەكی بەهێزە كە توانیویەتی بەرگەی ئەم هەموو نشوستییە بگرێ كە بەسەر میدیای كاغەزدا هاتووە لەسەرانسەری جیهاندا، بە شێوەیەكی گشتی میدیای تایبەتمەند كاغەز، بینراو، بیستراو، ئەلكترۆنی و خوێندراو بێت هەرچۆنێك بێت ئەركە و پێویستییە هەبێت، چونكە تایبەندمەندی خۆی تێدایە، من ئەوەی كە دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە ژیانەوە هەر بەردەوام بێت ئەگەر كاغەزیش بێت و كەمیش بخوێندرێتەوە، تەنانەت ئەگەر نەوەی تازە كە پێدەگەن حەزیان لە كاغەزیش نەبێت، بەڵام پێویستە ژن مینبەری خۆی هەبێت، هەروەها ئەگەر رادیۆ‌و سایت و تەلەفزیۆنی تایبەت بە ژنان هەبێت، گرنگە و پێویستیشە ڕۆژنامەیەكی كاغەزی بۆ ژنان هەبێت كە بتوانن كێشە‌و مەعاناتەكانی خۆیان‌و چارەسەرەكان و كەمپین و ئەوەی كە پێویست دەكات لە خەباتی ژنان تێیدا بڵاوبكەنەوە.

ژیانەوە: لە رێگەی میدیایی تایبەت بە ژنان دەتوانرێت كێشەو گرفتەكانی ژنان و دەنگیان بگەیەندرێت؟

كاروان ئەنوەر: بێگومان دەتوانرێت، لە رێگەی میدیای تایبەتمەندەوە دەنگی ژنان بگەیەنرێت، بۆ نمونە ئێستا ڕۆژنامەی كرێكاری و چێشتخانە، وەرزشی، سیاسی و ئابوری هەیە ئەمانە تایبەندمەندێتی خۆیان هەیە و بۆ چینێكی دیاریكراوی كۆمەڵگەن، میدیای تایبەتمەندی ژنانەش دەتوانێت كاریگەری خۆی هەبێت و گرنگە لەبەر ئەوەی زۆرترین ژن لە دەوری ئەو میدیایە كۆدەبێتەوە جا كاغەزی بێت یان ئەلكترۆنی بێت لەو كاتەدا دەتوانێت كێشە، سیمینارەكان و ئاگادارییەكانی تایبەت بە ژنانی تێدا بڵاوبكرێتەوە و ببێتە مینبەرێك بۆ ژنان كە بتوانن كێشەو گرفتەكان و دەنگیان بگەیەنن لەهەمان كاتیشدا چارەسەری كێشەو گرفتەكانیشیان بكەن، زۆر جار هەبووە كە ڕۆژنامەیەك بووە بە مەكۆیەك لە دەوری سەدان كەس كۆبونەتەوە سەدان بابەت و سەدان خێزان لە دەوری كۆبوونەتەوە، ئەمەش كەم نییە كەناڵێكی میدیایی بتوانێت كێشەكانی ژنان بگەیەنێت، بۆیە جێگەی ئازادی و جێگەی شانازییە بۆ ئەو ژنانەی كە ئەتوانن خەباتی ژنانی تیا بەردەوام بكەن.

ژیانەوە:ئێستا میدیای تایبەتمەند زۆر كەمبووەتەوە لەهەموو بوارەكاندا ژنانیش بەدەر نییە لەوە تەنها چەند میدیایەكی كەمن كە لە پەنجەكانی دەست تێپەڕناكات هۆكارەكەی بۆچی دەگەڕێتەوە؟

كاروان ئەنوەر: ئەگەر بێتە سەر ئەوەی تەنها لەسەر كاغەز قسە بكەین كاغەز لە هەموو دنیادا كەمبووەتەوە دەیان ڕۆژنامەی جیهانی وەك دەیلی مەیل و ئێندیپێندت و چەندانی دیكەش داخراون، دەكرێت بڵێین رۆژنامەی ژیانەوەش تەنها لە چوارچێوەی كاغەزدا نەمێنێتەوە، بەڵكو بكرێتە ئەلكترۆنی و ماڵپەڕ و وێبساتی تایبەت بەخۆی هەبێت لە تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان و یوتیوب گرنگی پێبدرێت، بتوانێت لە رێگەی ئەوانە دەنگی خۆی بگەیەنێت، ڕاستە میدیای تایبەتمەند بە تایبەتیش هی ژنان كەمبووەتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی خەباتی ژنان هەر بەردەوامە ئێستا حكومەتیش لێرەو لەوێ پشتگیری ژنان دەكات، بۆیە من بە پێویستی دەزانم كە هەوڵبدرێت میدیای تایبەتمەند بەژنان دابمەزرێنرێت بە تایبەت لە بواری خەباتی ژنان و فێمینیستیدا.

كۆچەر، سلێمانی

باشە دەبێت ئەو هەموو ژنە فەیلەسووفەی، كە لە ناو مێژووی دێرینی فكری مرۆڤایەتیدا بوونیان هەبووە، بۆ كوێ چووبن؟

ئەمە ئەو پرسیارە بوو، كە كاتێك لە ئەسینا چاوم بڕیبووە وردەكارییەكانی سیمپەزیۆمەكە، بە بیرمدا هات! چونكە سەنتەرەكە پڕی بوو لە دەنگی گفتوگۆكردنی ژنان و پیاوان و دەنگی ئەوان بە هەموو كونجێكی ئەو شوێنە جوانە دەگەشت… دەبێ ئەو ژنانە لە كوێ بن؟ ئەی كوا؟ شوێنەوارەكانیان چییان بەسەرهات؟ خۆ لە سەدەی شەشەمی پێش زایین و لە سەردەمی فیساگۆرسدا ژنێكی فەیلەسووفمان هەبووە ناوی (تیانۆ) بوە. چۆن بچین لە شوێنەوارە فەلسەفییەكانی ئەو بكۆڵینەوە؟ ئەو هاوسەردەمی فیساگۆرس بوە و لە ئەسینادا ژیاوە.

تیانۆ هەمیشە لە كۆڕەكانی فیساگۆرسدا ئامادە بوە، موریدی خۆی بوە، ئەوەندە لێیەوە نزیك بووە، كە هەندێك كەس وایان زانیوە ژنیەتی. ئەم ژنە هێندە كارامە بووە و لe گفتوگۆكردندا هێندە لێهاتو بوە، كە زۆر كەس پێیان وایە جێگرەوەی (پرۆنتینۆس) بێت.

بە هەرحاڵ ئەستەمە بتوانرێت چاوپۆشی لە ڕۆڵی گەورەی تیانۆ لە ناو كۆڕەكانی فیساگۆرسدا بكرێت، چونكە توانا و ئاستێكی گفتوگۆكرددنی بەرزی هەبوە، بەباشی ڕێوڕەسمی كۆڕە فیكرییەكانی ئیدارە داوە، بەڵام بەداخەوە بابەتی بەڵگەیی نوسراوی زۆر لەمڕوەوە لە بەر دەستدا نیین، تەنانەت ئەو بابەتانەش كە سەرباری جەوری ڕۆژگار ماونەتەوە، گومان لە ڕاستبوونیان دەكرێت. چونكە ئێستە ئەوەی كە باس دەكرێت و هەیە هەر تەنها ناوی (تیانۆ) نییە، بەڵكو باسی ئەوەش هەیە كە لە پاشی ئەویشەوە ژنی فەیلەسووفی تریش هەبووبێتن و هەر ناویشیان تیانۆ بوبێت، كە ئەمانیش لە دوای سەدەی شەشەمی پێش زایینەوە ڕۆڵیان لە دەوڵەمەندكردنی كەشە فەلسەفییەكاندا هەبووبێت. لەمەوە ئەو ئاماژەیە بۆ ئێمە دەردەكەوێت كە تیانۆ لەڕووی بوونی بابەتی فەلسەفییەوە كەسێكی دەوڵەمەند بووبێت، یان ئەو شتانەی كە بەرهەمی فیكری ئەون بەهای مێژوویی و فەلسەفیی زۆریان هەبوبێت، بەڵام ئەوەندە نەماونەوە بگەن بە ئێمە. لەوانەشە دیوێكی تری ئاماژەكانیش ئەوە بێت، كە چەندان فەیلەسوفی تری ژن هەبووبن، ئامادەیی خۆیانیان لە كۆڕ و دانیشتنە فەلسەفییەكاندا سەلماندبێت، بەرهەمی عەقڵ و فكری ئەوان پەڕیبێتنە ناو كتێب و نوسینی كەسانی تری فەیلەسوفەوە، بۆیە بە مەبەستەوە ناویان نەهێنرابێت و وون كرابێتن. بەم شێوەیە بە هەموویان گوترابێت تیانۆ، بۆ ئەوەی ناوبزر بكرێن، بۆیە كە گوتراوە (تیانۆ) ئیتر ناوی ئەو بووبێت بە ئاماژەیەك بۆ بوونی فەلسەفەیەكی ژنانە، كەواتە تەنها بونی ناوی ئەو، بەس بوە.

ئەی فەیلەسووفە ژنەكان لە كوێن؟ كوان نوسینەكانیان؟ ئایا بۆ ئەوەی كە لە ناو زاكیرە و یادی بە كۆمەڵی خەڵكدا بمێننەوە، پێویستە نوسینیان هەبێت؟ خۆ ئەوە سۆكراتە، حەرفێكی نەنوسیوە، بوودا و ئێپیكتیتوس نوسینیان لە پاش بەجێ نەماوە. بەڵام باشیی بەختیان لەوەدایە، كە لە پاش خۆیانەوە كەسانی تر هاتوون شتەكانی ئەوانیان نوسیوەتەوە، یان لەسەریان نوسیون. باشە چی ڕووی دەدا، ئەگەر سۆكرات(٤٧٠ – ٣٩٩ پێش زایین) خۆی شتی خۆیی نوسیبایە، یان پاشماوەیەكی نوسینی لێ بەجێ بمایە؟ نەوەك شاگردەكانی (وەك ئەفلاتۆن) لە بریی خۆی بینوسنەوە! ئەم ئەفلاتۆنە هەرگیز ڕۆڵی ژنی بە كەم نەزانیوە، كێ دەزانێت، خۆ ئەگەر نوسینی سۆكرات بمایە، ڕەنگە ئەو باسی ئەو فەیلەسووفە ژنەی كردبایە، كە ناوی (ئەسپازیا) یە و دنیای سەردەمی خۆیی پڕ كردبو لە مەعریفە. واتە دنیاكەی بە خۆیەوە سەرقاڵ كردبوو. هەڵوێستێكی نامۆ هەیە، كە لە سۆكرات بینراوە، ئەویش ئەوەیە، كە داوای كردوە لە كاتی دادگاییكردنەكەیدا ، هیچ ژنێك لە هۆڵی دادگاكەدا نەبێت. ئەم هەڵوێستەی ئەو خوێندنەوەی زۆری بۆ كراوە و دەكرێت. ئەگەر سۆكرات خۆی مێژوی ژیانی خۆیی نوسیبایە، كاریگەریی ژیاننامەكەی زۆرتر دەبوو، لەوانەشە خۆی باسی ئەوەی بۆ كردباین، كە چەند عەقڵی ئەسپازیای بەدڵ بووە، بیگوتبا، كە خۆی چەند جار چوە لە ناو ساڵۆنی فەلسەفیی و گفتوگۆكان و مشتومڕەكانیدا دانیشتوە، چونكە ئەوە هەر تەنها سۆكرات نییە، كە سەرسام بوبێت بە ئەسپازیای فەیلەسوفی ژن، بەڵكو تەواوی دنیای ئەو سەردەمە بە سەرسامییەوە لێیان ڕوانیوە. ئەگەر سۆكرات شتی نوسیبا ، ڕەنگە ئەوەشی بگوتبا كە چەند سەرسامە بە عەقڵ و زەینی ڕۆشنی ئەم فەیلەسوفە ژنە و بە شێوازی گفتوگۆكردنەكانی. لەوەش زیاتر دەگوترێت، كە سۆكرات ئەسپازیای ژنی لە زۆر فەیلەسوفی پیاو بەلاوە باشتر بوە.

لەبەر بوونی چەندەها هۆكار، ئەسپازیا لە لای پێریكلیس ی هاوسەریەوە ڕێزی زۆری لێ گیردراوە و زۆریش خۆشەویست بووە. پێركلیس پیاوێكی بەهێزی سەردەمی بەهێزیی هەمو یۆنان بوە، ئەمیش ڕابەرێكی ناو ژیانی ڕۆشنبیری و سیاسی بوە، هاوسەردەمی كەسە گەورەكانی وەك سۆكرات و هیرۆدۆت و سۆفۆكلیس بوە، بەڵام ئەی كوا بابەتە فكری و فەلسەفییەكانی ئەسپازیا چییان لێهات؟ بۆچی دیار نەمان؟ كوا بەرهەمە فیكرییەكانی ئەو؟.

سۆكرات خۆی هیچی خۆیی نەنوسیوە، بەڵام كەسانێكی وەك ئەفلاتۆن و زینۆفۆن و ئۆكلید دی میگارێ ی هەبوە، كە خەمی گەورەیان ئەوەبووە وانەكانی مامۆستاكەیان بنوسنەوە، ئەوەشی هانی دان بۆ نوسینەوەیان ئەوەبوە، كە ئەم مامۆستایەیان، بە هۆی بیروبۆچونەكانیەوە ناچار كراوە، بەوەی كە بە ژەهر خواردنەوە خۆی بكوژێت.
بەڵام ئەوەش پرسیارە، كە عەقڵی پوختی مرۆڤایەتی لەسەردەمی ئەفلاتۆندا گەشتوە بە لوتكە، ئەی باشە ئەفلاتۆن چۆن ئەوەی بە بیردا هاتوە، كە دەنگی فەیلەسوفە ژنەكان وون بكات، ناوی كەسانێكی وەك ئەسپازیا وون بكات؟ ناوی ئەو ژنانە لەبیر بەرێتەوە، كە قسە و گفتوگۆیان لەسەر پەیوەندیی مرۆڤ بە شتەكانی تر و پەیوەندیی نێوانی شتەكان هەبوە؟ چۆن عەقڵی ڕێگەی ئەوەی پێداوە، كە قسەوباسە پڕ لە سەلیقەكانی ژنان بسڕێتەوە! بەڵام تازە درەنگە بۆئەوەی ئێمە بێین ئەفلاتۆن و ئەرستۆی شاگردی بخەینە بەر لێپرسینەوە، كە ئەمیش عەقڵی ژنی بە كەم زانیوە. ئەوە هەر ئەرستۆیە، كە دەڵێت ژنان پلەیان لە پیاو نزم ترە، ئەوان لە ئاژەڵ و لە منداڵانەوە نزیكن. ئەم ڕوانینە خراپە شۆڕ دەبێتەوە و تا سەردەمی ماڵبرانشیش دێت، ماڵبرانش دووایین موریدی (دیكارت) بوە و دەڵێت لە ڕووی هەستكردنەوە عەقڵی ژن لە پێشە، بەڵام ئەم عەقڵە توانای بەرهەمهێنانی فەلسەفەی نییە، لەبەرئەوەی كە توانای ئەوەی نییە لە شتە موجەڕەدەكان تێبگات.

ڕەنگە نیكۆڵا ماڵبرانش هەرگیز ئەوەی بە خەیاڵدا نەهاتبێت، كە بە چل و چوار ساڵ لە پاش مردنی خۆیەوە كەسێكی وەك ناپلیۆن پەیدا دەبێت كە كەسێكی زۆر بەهێز دەبێت، بەڵام لەلایەن خانمێكی فەیلەسوفەوە كە ناوی (مەدام دی ستایڵ)ە خەوی لێ دەزڕێندرێت، ڕاوەدوو دەنرێت و ناچار دەكرێت سەری خۆی هەڵبگرێت و تاراوگە هەڵبژێرێت. ناپلیۆن هەوڵی زۆری داوە خۆی لە گرێی فكر و نوسینەكانی دی ستایڵ ڕزگار بكات، چونكە بە دوژمنی خۆیی زانیوە. ئەوەی كە مەدام دو ستایڵ كردویەتی بەرهەمی عەقڵێكە كە لە زۆر تێزی فەلەسەفیدا دەكەوێتە پێشی عەقڵی هزری دۆركهایم و ئەلبێر كامۆشەوە. ئەم ژنێكە بیر دەكاتەوە، پرسیاری هەیە، مێژوو دروست دەكات. بۆیە ئەوە سەیرە، كە مێژووی ئەوروپا ناوی ژنە شۆڕشگێڕەكان و ئەدیب و گۆرانیبێژەكانی لەبیر بێت، بەڵام لەڕووی ناوی ژنە فەیلەسوفەكانەوە تەنها چەند ناوێكی كەمی وەك (سیمۆن دی بۆڤوار و هانە ئارێنت و سیمۆن ڤای)ی لەبیر بێت.

ئەی كوا ناوی ئەو ژنە فەیلەسوفانەی كە تۆماری مێژوویی شارستانیەتی مرۆییان پڕكردۆتەوە لە سەروەری؟ خۆ ئەوانیش بە ژمارە زۆرن. بۆ نمونە (خاتو ڕێژین پێترا) بە نوسینی كتێبی (ژنە فەیلەسوفەكانی چاخە گریكی و ڕۆمانییە دێرینەكان) هاتووە، ناوی چل و شەش ژنی فەیلەسوفی هێناوە، كە سەر بە قوتابخانەی جیاجیا بون. لە دوای ئەمیش نوسەرێكی تر (جیڵ میناج) كتێبی (مێژوی ژنە فەیلەسووفەكان) نوسیوە و پەنجاو شەش ناوی ژنە فەیلەسوفە كاریگەرەكانی نوسیوە.

ئەی كەواتە كوان ژنە فەیلەسوفەكان؟ كوان فكر و كتێب و نوسینەكانی ئەوان؟ ئایا ناشێت كە فەیلەسوفە پیاوەكان و مێژونوسە پیاوەكانی بواری فەلسەفە دەستیان بەسەریاندا گرتبێت و بە ناوی خۆیان و كەسانی ترەوە تۆماریان كردبێت؟ بۆیە بۆئەوەی بەرهەمی عەقڵی فەیلەسوفە ژنەكان بدۆزینەوە دەبێت بچین ناو كتێبی فەیلەسوفە پیاوەكان بگەڕێین.

لە ڕۆژنامەی (ئەلشەرق ئەلئەوسەت) ەوە كراوە بە كوردی.

فێستیڤاڵی گەلاوێژ بۆ ماوەی سێ ڕۆژ بە چەندین چالاكی هونەری و ئەدەبی بەردەوام بوو، لە یەكەم ڕۆژیشدا وەك دەستپێكی چالاكییەكانی هەردوو پێشەنگای شێوەكاری بە ناونیشانی “باڵندەكانی ئیسماعیل خەیات لە ئاسمانی گەلاوێژدا” بە بەشداری ١٥٠ هونەرمەندی شێوەكاری هەرێمی كوردستان و عێراق و پێشانگای كتێب بە ناونیشانی “كتێب چرای هزرە” بە بەشداری ٢٢ ناوەندی ڕۆشنبیری و دەزگاكانی چاپكردنی كتێبی كوردی، ئینگلیزی، عەرەبی و فارسی لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی كتێبخانەی گشتی سلێمانی و كارگەی كلتووری جگەرەكە بەڕێوەچوو.

دكتۆر ئیپتسام ئیسماعیل ،سەرۆكی بنكەی روناكبیری گەلاوێژ دەربارەی یوبیلی زیوینی گەلاوێژ وبەشداریكردنی ژنان دەڵێت ”بەدڵنیاییەوە رەچاوی بەشداری كردنی زۆر باشی ژنان هەبووە، ڕەچاوی ئەوەشمان كردوە پاڵانسی جێندەری ڕابگرین لەنێوان میوانەكان وتەنانەت میوانەكان كە بانگهێشیت كراون. لەدەرەوەی وڵات دەتونم بڵێم ژنانێكی زۆر باش هاتون، ئەمساڵ لە خەڵاتی زیوینی گەلاوێژ بەتایبەت خاتوو ئەرخەوانی شاعیر یەكێكە كە ئەو ژنانەی خەڵاتی وەرگرت، لە پێشبركێكانیشدا بەشداریەكی باش هەبوو، بەڵام لە لێكۆڵینەوە بەشداری ژنان كەمتر بوو، بەڵام لە شیعروچیرۆك وئەدەبدا بەشداریەكی باش هەبوو ، خۆشبەختانە ئەوانەش كە پاڵێڵراون بۆ خەڵاتی فیستڤاڵەكە وەربگرن یەكەم دوەم سێهەمەكان ژنمان هەیە”.

جەمیلە چوپانی، شاعیرو نوسەرو لە بانەی رۆژهەڵاتی كوردستان بەشدارە تایبەت بە فیستڤاڵەكە دەڵێت”پێویستە فیستڤاڵی گەلاوێژ كارلەسەر نوسەری ژنەكان بەتایبەتی بكات خۆشحالم كە بۆیەكەمینجار بەشدارم بتوانم بەڕوونی ببینم وئەزمونێك ودەست كەوتێكی زۆر باشە، لەنزیكەوە شیكاروبەدواداچوون لەسەربكەم وڕەخنەم هەبێت، پێویستە كە ئەو كەسانەش سەرەتای قەڵەمی نوسینیانە پاڵپشتی بكرێن، بهێنرێنە پێشەوە بەتایبەتی ژن چونكە هەمیشە لە كۆمەڵگای كوردی ژنان لە سوچی ماڵ وخانوودا دەنوسن، بۆیە هاندان وپاڵپشتی كردنیان پێویستە ”.

ئەرخەوان رەسوڵ،نوسەرشاعیر وتی” فیستڤاڵی گەلاوێژ یەكێكە لە دیارترین وگەورەترین رووداوی ڕۆشنبیرییەكانی كوردستان، سەرەتاوە بنكەی روناكبیری گەلاوێژ فیستڤاڵی كردوە، بەردەوام لەگۆڕانكاری بووە، داهێنان گەورەی بۆ خەڵك كردوە ، هەمیشە خەڵك بە پەرۆشەوە بەشداری كردوە جێگەی باس وبایەخیان بووە”

خەڵاتی ڕێزلێنانی ساڵانەی فیستڤاڵەكە دوو ژن خەڵاتی وەرگرت كە مامۆستا ناسك حسن وئەرخەوان رەسوڵ ، هەروەها بەڕێوبردنی پانێڵی لە چوارچێوەی فیستڤاڵەكە بەڕێوبردنی پانێڵەكان سێ ژن خەڵاتی ڕێزلێنانی وەرگرت وەكو بەڕێوبردنی پانێڵ ئەوانیش بۆ بەشداربووی پانێڵ ئاریان سەلیم و هاوژین زیبا و خاتوو نەجاح ئیبراهیم چیرۆكنوس.

پێشبركێ هەڵسەنگاندن بۆ هەرسێ بەشی پێشبركێ یوبیلی زیوینی گەلاوێژ شیعرو چیرۆك لێكۆڵینەوە كرا لەو هەڵسەنگاندن بۆ هەرسێ بەشی پێشبركێ كراوە لەبەشی لێكۆڵینەوە هیچ ژنێك خەڵاتی وەرنەگرت وەكو دكتۆر ئیپتسام ئیسماعیل سەرۆكی بنكەی روناكبیری گەلاوێژ وتی” بەداخەوە كەمتر ژن بە لێكۆڵینەوە بەشداریان كردبوو ، بەشی شیعر دا خەڵاتی سێیەم بۆ گوڵاڵە عوسمان دەرچوو، لەبەشی چیرۆك پلەی سێیەم بۆ خاتوو خاترە محەمەدی دەرچوو.

ئا:تریفە حسن

كەناڵی ئەلجەزیرەی بەڵگەنامەیی فیلمێكی دۆكیومێنتەریی پیشانی بینەرەكانی خۆی داوە، ناوی (جیهانەكەی ئۆروێڵ یان جیهانی هیكسڵی؟)یە. ئەم فیلمە ڕوانینێكی ڕۆچو و قووڵی تێدابووە لەسەر ئەوەی كە چۆن دوو ڕۆمانی دیستۆپیا (ڕۆمانی شاری پڕ لە گەندەڵی) بوون بە واقعی ناو ژیانی گوزەرێندراوی ئێستە! لەڕێگەی ئەم فیلمەوە ئەو پرسیارە وروژێندراوە، كە چۆن واقعەكەی ژیانی ئەمڕۆ هەر لە ناوەڕۆكی دوو ڕۆمانی بەناوبانگی سەدەی بیستەم دەچێت!

نزیكەی حەفتا ساڵێك پێش ئێستە دوو نوسەری ئینگلیزی زمان زەنگی مەترسییان لێداوە و ئەو مەترسییەی ئەوان باسیان كردوە، وا ئێشتە هاتۆتەدی، ئەوانیش ئەلدۆس هیكسلی، كە ڕۆمانی (جیهانێكی بوێری نوێ‌) ی نوسیوە و (جۆرج ئۆرویڵ) كە ڕۆمانی (١٩٨٤) ی نوسیوە.

هیكسلی لە ڕۆمانی (جیهانێكی بوێری نوێ) دا وێنەیەكی ئایندەیی ناو شاری لەندەنمان پێشكەش دەكات و دەڵێت ئەو شوێنە شارستانیەتێكە، كە ڕابواردن و بێهودەیی و چێژ حوكمی دەكەن و كەوتۆتە ناو چنگی تەكنەلۆژیاوە. لە بەری ئەوبەری ڕوباری تایمزیشەوە جۆرج ئۆروێڵ لە ڕۆمانی (١٩٨٤) دا باسی كۆمەڵێك هاونیشتمانیمان بۆ دەكات، كە هەموویان كرێكارن و بێبەرین لە ئازادی و (برا گەورە)یەك بە توندی چاودێرییان دەكات.

بۆیە لە سایەی ئەم بارودۆخەی ئێستەی دنیادا، كە تەكنەلۆژیای زیندەگانی و ئامرازەكانی ڕاگەیاندن و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان گەیشتون بە ئەوپەڕی سنوری فراوانی خۆیان، دەبێت چارەنوسی ئێمەی مرۆڤایەتی بكەوێتە كام بەری تایمزەوە، بەری لای ئۆروێڵ، یان بەری لای هیكسڵی؟

لەلایەك، ئەلدۆس هیكسڵی پیاوێكی دەستەڵاتدار و ڕۆشنبیر و پلەبەرز بوو، لەلاكەی تریشەوە (جۆرج ئۆروێڵ) كەسێكی مرۆڤدۆست و سروشت دۆست بو، كە حەزی لە دابڕان و تەنهایی بوو، هەردووكیان دوو كەسی ئینگلیزیی خاوەن هەڵسوكەوتی جیاواز بوون.

لەسەرەتاوە هیكسلی مامۆستای ئۆرویڵ بوو، دووایی هەریەكەیان ملی ڕێگەی خۆیی گرت، بەڵام وا ئێستە لە باسی ڕۆمانەكانیانەوە لەلای ئێمە پێكەوە كۆ دەبنەوە. ئەوان هیچ ڕێكەوتنێكی پێش وەختەیان لەسەر ئەوە نەبووە، كە ڕۆمانەكانیان ڕوانینی ڕەشبینانەیان تێدابێت بۆ ئایندە، بەڵكو هەریەكەیان ڕوانینی خۆی تایبەت بووە بە خۆی. بۆ نوسینی ئەم شاكارە گەورانە ئۆروێل لە كۆمەڵگە دابڕاوە و بۆ ماوەی دوو ساڵ چوە لە دورگەیەكی سكۆتلەندیی پڕ لە باران و ڕەشەبا خەریكی نوسین بووە، بەڵام هیكسلی بۆ هەمان كار چوە بۆ ناو خۆشی و ئارامیی هاوینەهەوارێكی سەر دەریای سپیی ناوەڕاست. لە مانگی مایسی ساڵی ١٩٣١ دا هیكسلی چوەتە ئەو دورگەیە و لەوێ ماوەی چوار مانگ لە نوسینگەیەكدا ماوەتەوە، بیری لە جیهانێك كردۆتەوە كە تیایدا زانست ببێت بە ئامرازێك بۆ كۆنترۆڵكردن و بەكۆیلەكردنی خەڵك، گوایە ئارامی و ئاسوودەییان بۆ دەهێنن. ئەو رۆژگارەی، كە ئەم خەریكی نوسینی ئەم ڕۆمانەی بوو (سییەكانی سەدەی ڕابوردوو) قسەوباس و ڕەوشێكی زانستی لەناو كۆمەڵگەدا باوبوو، گوایە بە پشتبەستن بە تەكنەلۆژیای جینی كار لەسەر چاككردنی وەچەی مرۆڤایەتی دەكەن بۆ ڕێكخستنەوەی كۆمەڵگە و یەكسان كردنەوەی مرۆڤەكان. چونكە لە ئەو سەردەمەدا هەندێك زانای ئەمریكی و بریتانی كاریان لەسەر ئەوە دەكرد، كە كەسە كەم ئەندامەكان لە ناو بەرن، بۆئەوەی كێشە بۆ كۆمەڵگای مرۆڤایەتی دروست نەكەن. بۆیە هیكسلی پێیوایە كە ئێمە خەریكین ڕوو لە كۆمەڵگەیەك دەكەین، كە كەسانێكی تر بە چێژبینین‌و چێژپێدان خەریكە كۆنترۆڵمان دەكەن، ئەگەر مرۆڤیش بە چێژبینین كۆنترۆڵ بكرێت خۆی نایەوێت دەربازی ببێت. هیكسلی لە ئەو ڕۆمانەیدا دەڵێت: جیهان ئێستە ئارامە، خەڵكیش ئاسودەن، چییان بوێت بەدەستی دەهێنن، حەزیان لە هەرچییەكیش نەبوو، ئیتر نایانەوێت بەدەستی بهێنن، هەموویان خۆشحاڵ و ئارامن، هەرگیز نەخۆش ناكەون، ترسی مەرگیان نییە، كۆنترۆڵ كراون.

ئەو كۆمەڵگەیەی هیكسلی باسی دەكات كۆمەڵگەیەكی نایەكسانە، بەسەر چینەكاندا دابەش بوە، چینی سەردەست و چینی ژێر دەست هەن، بۆیە كە لە ساڵی ١٩٣٢ دا ئەم ڕۆمانە بڵاوبۆوە ڕەخنەگران زۆر سەرسام بوون پێی، بەڵام زۆر وڵاتیش گوتیان ئەم دەقە هانی گەندەڵكردنی كۆمەڵگە دەدات و داوایان كرد، كە كتێبەكانی كۆ بكرێنەوە و بسوتێندرێن.

جۆرج ئۆروێڵیش ڕۆژنامەنوسێك بوو، كە كەوتبوە بەر نەشتەریی ڕۆژگار، بە ناو كۆڵانە هەژارنشینەكانی لەندەندا دەگەڕا و كاتەكانی خۆیی لەگەڵ بێلانە و نەدارەكاندا بەسەر دەبرد، چیرۆكی ژیانی ئەوانی دەنوسییەوە، بەڵام نوسینەكانی ئەو داهاتەیان بۆ دروست نەدەكرد، كە بتوانێت پێی بژی. ناچار دەبوو كاری تر بكات.

ناونیشانی ڕۆمانەكەی (١٩٨٤) باسی وێرانكارییەكان دەكات، بە سێینەیەك بڵاو كرایەوە، بەرگی یەكەمیان ناوی (١٩٨٤) ەو، دووەمیان (مەزرای ئاژەڵان) و سێیەمیشیان ناوی (دووایین پیاو)ە.

هۆكاری ڕاكردنی ئۆروێڵ بۆ دورگە سكۆتلەندییەكە بریتی بوو لە خراپیی هەلومەرجی ناو لەندەن، بە ئامێرێكی چاپی دەستی و جگەرەكانییەوە بە بەلەمێكی نیمچە شكاو پەڕییەوە بۆ دورگەی (گۆرا) بۆئەوەی لەوێ بژین، هەر لە ئەو دورگە دابڕاوەدا ژنە گەنجەكەی مرد، منداڵێكی تەمەن سێ ساڵی لەگەڵیدا بەجێهێشت، كە هیی هیچیان نەبوو، بەڵكو هەڵیان گرتبۆوە، كە ناوی ڕیچارد بوو.

ڕۆمانی (١٩٨٤) هەموو جیهان دابەش دەكات و دەیانكات بە سێ دەوڵەت، ئەم سێ دەوڵەتە بە بەردەوامی شەڕی یەكتری دەكەن. بۆیە خەڵك بەگشتی بە هەژاری و لەژێر چاودێریكردندا دەژین، هەمیشە لەژێر هەڕەشەی (برا گەورە)دان، كە براگەورەش لەلای ئۆرویڵ ڕەمز و ناوی دەستەڵاتێكی بێرۆكراتیی سەركوتكاری گشتگیری ڕەهایە. دووایی لەلایەن خوێنەرانەوە(كە چەرچڵ ی سەرەكوەزیرانیش یەكیان بوو) ناوی براگەورە بڕا بەسەر ئەو حكومەتە ڕەها تۆتالیتارییانەدا، كە جڵەوی تەواوی كۆمەڵگە دەكەن و تواناشیان هەیە، كە خۆیان چییان ویست ئەوە بكەن.

هیكسلی لە ڕۆمانی (جیهانێكی بوێری نوێ‌) دا باسی كارگەیەكمان بۆ دەكات، كە كاری (منداڵ دروست كردن) دەكات، كە بەشێكی تایبەتە بە دروست كردنی منداڵی سەر بە چینی دەستەڵاتدار، ئەوانەی لەوێدا دروست دەكرێن دەستەبژێرن، لەڕووی لەش و فكر و سیاسەتكردنەوە لە پێشەوەن، ئەوانی تریش كە لە بەشەكەی تر دروست دەكرێن هەر كۆپی خەڵكە هەژار و نەدارەكان دروست دەكەنەوە، كە بۆئەوە پەیدا دەبن ، لە نەهامەتیدا بژین.

لە ئەمڕۆدا لە ئەمریكا ئایدیۆلۆژیایەكی پسپۆریی هەیە كار لەسەر چاك كردنی وەچەكان دەكات، هەندێك پزیشكی پسپۆریش هەن لەوە فراوانتر بۆ مەسەلەكە دەچن دەیانەوێت بەپێی داخوازیی خەڵك منداڵیان بۆ دروست بكەن. لە پەیمانگەی پیتاندنی كالیفۆرنیا پزیشكێكی پسپۆر هەیە ناوی (ئاستان بێرگ)ە، كار لەسەر دروستكردنی منداڵی جۆری یەكەم دەكات و دەڵێت تا ئێستە نزیكەی حەوت هەزار جینی نایابیان لایە، كە كۆگایان كردوون بەكاریان بهێنن. هەر دایك و باوكێك (بیست هەزار دۆلار- دوو دەفتەر) بدەن دەتوانن ئەو منداڵە بۆ خۆیان دروست بكەن، كە خەونی پێوە دەبینن. ئەم دكتۆرە دەڵێت خەڵك وەهان كە حەزیان لە ئەو شتانەیە كە خۆیان نییانە، بۆیە داواكاری لەسەر ئیشەكەی ئەوانیش زۆرە، بۆیە ئێستە كاركردن لە ئەم بازاڕەدا گەرمە و لە ساڵی ٢٠٢٠ دا بایی بڕی ٢٠ ملیار دۆلار كاری تیادا كراوە.

نوسەرانی تری خەیاڵی زانستییش هەن دەڵێن كە دەكرێت لە ئایندەدا چەندان جۆری جیاوازی مرۆڤ ببینین.

ئۆرویڵ ڕوانینی سۆشیالیستیانەی هەبوە، بۆیە لە ساڵی ١٩٣٦ دا چوەتە بەرشەلۆنەی ئیسپانیا بۆئەوەی لەگەڵ شۆڕشگێڕە سۆشیالیستەكاندا خەبات لە دژی حكومەتەكەی فرانكۆ بكات. ئەو تێزی (برا گەورە)یەش كە ئەو دایهێناوە، خەڵكێكی زۆر پێیان وایە، كە ئەوە باسێكی ڕوونی كەسایەتی (دۆنەڵد ترامپ)ە. قسەیەكی ترامپ هەیە دەڵێت: (لەیادتان نەچێت، ئەوەی كە دەیبینن یان دەیخوێننەوە، ئەوە نییە، كە لە ناو واقعدا ڕوودەدات، چونكە ئێوە ناتوانن متمانە بە شتەكانی دەرەوە بكەن، ئێوە تەنها دەتوانن متمانە بە من بكەن، چونكە من برا گەورەم، من تاكە هاوڕێتانم).

(فیلین مەكماهۆن) بەڕێوەبەری ناوەندی مافەكانی مرۆڤە لە بێركڵی، لەبارەی ڕۆمانی (١٩٨٤) ەوە دەڵێت: ئۆرویڵ لە ئەو كەسانە دەترسا، كە مافی شت زانینمان لێ زەوت دەكەن، بەڵام هیكسلی لەوانە دەترسێت، كە زانیاریی زۆرمان پێ دەدەن بۆئەوەی ڕاستیی ڕوداوەكانمان لێ بشارنەوە. بۆیە گوتاری كەسە سیاسییەكانی ئەمڕۆش لە ئەم دوو جۆرە هەردووكیانی تێدایە.

نوسینی: محەمەد عەلی
و: تۆڕی میدیایی تەوار

كارەكانی یوبیلی زیوینی فێستیڤاڵی نێودەوڵەتی گەلاوێژ لە ئەمڕۆوە دەستپێدەكات و تاكو رۆژی 28ی ئەم مانگە بەردەوامدەبێت، لە رۆژی یەكەمی فێستیڤاڵەكە لەكارگەی جگەرەكەی شاری سلێمانی، مەراسیمی كردنەوەی هەردوو پێشانگەی هاوبەشی شـێوەكاری و پێشانگەی كتێب بەڕێوەدەچێت.

ئەوان نازانن كە رۆژانە زۆربەی كارەكانیان بەهۆی داهێنانەكانی ژنانەوە تێدەپەڕێنن، بەڵام لەبەرئەوەی كۆمەڵگە و كلتور و سیستم نایانەوێ ژن وەكو فیگەرێكی داهێنەرانە پیشان بدەن و میدیاش لەئێستا‌و رابردووشدا وەكو فاكتەرێكی كاریگەر لە ئاراستەكردنی كۆمەڵگەدا دەكرێ زۆرجار و بەتایبەتیش لە كۆمەڵگە نەریتخوازەكاندا كاربكات بۆ بارز كردنی دەسەڵاتی پیاوسالاری و زۆربەی كات خۆی بەدوورگرتووە لە خستنەڕوو و پێشاندانی ژنان وەك داهێنەر، بەڵكو زیاتر ئیش لەسەر ئەوە دەكرێت كە ژن وەك خانمی ماڵ و خزمەتكاری ماڵ و منداڵ پیشان بدرێت ئەمەش بەشێوەیەكی روون لە ریكلامە بازرگانییەكان و فیلم و دراما و هتد… دا دەبینرێت.

من بەباشم زانی كە لێرەدا كۆمەڵێك لە ژنانی داهێنەر و داهێنانەكانیان باس بكەم كە دەكرێ بەشێكی زۆر كەم بێت لەو ژمارە زۆرە داهێنەرە ژنانەی كە ئێستا لە جیهاندا بوونیان هەیە.

ئەوانەی كە من لێرەدا خستومنەتە روو هەم داهێنانی گەورە و هەم داهێنانی بچووكیشی تێدایە كە تەنها 10 دانەیان لێرەدا باس كراون:

١- دكتۆر شیرلی جاكسۆن Dr. Shirley Jackson
توێژینەوەی پەیوەندییەكان.
فیزیازانی تیۆری دكتۆر شیرلی جاكسۆن یەكەم ژنە ڕەشپێست بوو كە بڕوانامەی دكتۆرای وەرگرت لەپەیمانگەی تەكنەلۆژیای ماساشوستس لە ساڵی ١٩٧٣، لەكاتی كاركردن لەتاقیگەی بێڵ، توێژینەوەی زانستی پێشكەوتووی بەتەنۆلكە ژێر ئەتۆمییەكان ئەنجامدا، توێژینەوەكانی ئەو وایانكرد كەسانی دیكە بتوانن فاكسی گەورە‌و تەلەفۆنی touch tone و خانە خۆرەكان و كێبڵی فایبەر ئۆپتیك و تەكنەلۆژیای پشت ناسنامەی پەیوەندیكەر و چاوەڕوانی پەیوەندی دابهێنن. بیهێنە بەرچاوت هەموو ئەو زانیارییە گرنگانەی كە بەبێ ئەم ژنە سەرسوڕهێنەرە لەدەستت دەدا!

2- ماری كیوری Marie Curiee

تیۆری تیشكدانەوە
فیزیازانێكی پۆڵەندی بوو، كاتێك كە تەمەنی تەنها ٤٤ ساڵ بوو، بیردۆزی تیۆری تیشكدانەوەی (زاراوەیەكە كە خۆی دایهێناوە) داهێنا و تەكنیكەكانی جیاكردنەوەی ئایزۆتۆپە تیشكدەرەكانی كە جۆرێكە لە جیاكردنەوە و نەگەیاندنی وزە تیشكییەكانی ئەو پاتریانەی كە لە ڕێگەی تیشكە وزەییەكانەوە كاردەكەن‌و دۆزینەوەی دوو توخم بە ناوەكانی پۆلۆنیۆم و ڕادیۆم داڕشتبوو، یەكەم كەس بوو لە مێژوودا دوو خەڵاتی نۆبڵی بردەوە و تاكە كەس بوو كە دووجار لە چەندین زانستی جۆراوجۆردا خەڵاتی بردووەتەوە.

3- نانسی جۆنسۆن Nancy Johnson

ئایسكریم سازكەر

لە ساڵی ١٨٤٣ نانسی كە خەڵكی شاری فیلادلفیا بووە بوو بە یەكێك لە گرنگترین كەسایەتییەكانی مێژوو بە تۆماركردنی داهێنانێك كەدیزاینكردنی ئامێرێك بوو بۆ دروستكردنی ئایسكریم كە بەدەست كاردەكات، كە تاكو ئەم چركە ساتەش بەكاردەهێنرێت! ئێمە هەر دەتوانین كە سوپاسی نانسی جۆنسۆن بكەین بۆ ئەو داهێنانەی كە تاكو ئێستاش خەڵك لە هەموو شوێنێك لە ڕۆژە گەرمەكاندا بەهۆی ئەوەوە دڵ و دەروونیان فێنك دەكەنەوە.

4- ماریا تێلكێس Maria Telkes

یەكەم خانووی 100% وزەی خۆر

ئەو زانایە هەنگارییە بەناوبانگەیە كە یەكەم دینەمۆ (مۆلیدەی)كارەبای گەرمی لە ساڵی 1947 درووستكرد، ئەم تەكنەلۆژیایە بووە بنەمای وزەی كارەبایی بە سود وەرگرتن لە وزەی گەرمی خۆر، یەكەم سیستەمی گەرمی بە وەرگرتنی وزەی خۆری بۆ ماڵی دۆڤەر سەن لە شاری دۆڤەر لە ویلایەتی ماساشوستس دیزاین كرد‌و یەكەم بەفرگرە (سەلاجە)ی كارەبایی كە بە وزەی خۆر كاردەكات بەرهەمهێنا لە ساڵی 1953 دا.

5- ئان تسوكامۆتۆ Ann Tsukamoto

جیاكردنەوەی خانە بنەڕەتییەكان
لەساڵی ١٩٩١، تسوكامۆتۆ‌و هاوكارەكانی پێشكەوتنێكی گەورەی پزیشكییان بەدەستهێنا، بەوەی كە توانیان خانە بنەڕەتییەكان دەستنیشان بكەن و جیایان بكەنەوە، ئەم دۆزینەوە زۆر گرنگ بووە بۆ پێشكەوتنە پزیشكییەكان، لەوانەش پەرەپێدانی چاندنی مۆخی ئێسك بۆ چارەسەركردنی شێرپەنجەی خوێن.

6- گرەیس هۆپەرGrace Hopper

بەرنامەسازی كۆمپیوتەر
لە ساڵی ١٩٤٤دا، هەردوو داهێنەر گرەیس هۆپەر‌و هاوارد ئایكن كە لە دایكبووی ئەمریكان، توانیان دیزاینی ئامێری كۆمپیوتەری (مارك وەن) بكەن كە تایبەت بوو بە زانكۆی هارڤارد كە ئامێرێك بوو كێشەكەی پێنج تۆن‌و قەبارەكەی بە قەبارەی ژوورەكە بوو، هۆپەر ئەو كۆمپایلەرەی داهێنا كە زمانی نووسراوی وەرگێڕا بۆ كۆدی كۆمپیوتەر و زاراوەیbug” “وdebugging””ی داهێنا كە بریتییە لە دەستەواژەی راست و هەڵە بۆ راستكردنەوەی هەڵەكان، هەروەها خۆی داهێنەری دژە ڤایرۆس (ئەنتی ڤایرۆس)ی كۆمپیوتەرە.
ئێستا، چاوەكانت دابخە‌و هەوڵبدە بیر لەوە بكەیتەوە كە بەبێ داهێنانی بەرنامەسازی جیهان چۆن دەبێت.

7- ئەلیزابێس “لیزی” ماگیElizabeth “Lizzie”Magie

یاری مۆنۆپۆلی
“یاری خاوەن خانوو” كە لە سەرەتادا لە ساڵی ١٩٠٤ لەلایەن (ماگی)یەوە داهێنراوە، وەكو ڕەخنەیەك بوو لە نادادپەروەرییەكانی سەرمایەداریی كۆنترۆڵنەكراو‌و یەكەم وەشانی یاری ئایكۆنی “مۆنۆپۆلی”ە، یارییەكەی بەشێوەیەكی ئەوەندە ئیرۆنی لەلایەن چارڵز دارۆوە دزرا، كە لە ساڵی ١٩٣٥دا بە برایانی پاركەری فرۆشت، لە كۆتاییدا كۆمپانیاكە بەدوای لیزی ماگیدا گەڕان و دۆزیانەوە، بەڵام تەنها ٥٠٠ دۆلاریان پێشكەش كرد بۆ داهێنانەكەی! لە ساڵی ٢٠١٩ كۆمپانیای هاسبرۆ (ئەو كۆمپانیایە كە ئێستا خاوەنی یارییەكە) رووبەڕووی ڕەخنەی توند بووەوە بەهۆی بڵاوكردنەوەی وەشانی (Ms. Monopoly) یان (خاتو. Monopoly) وەك وەشانێكی فێمینیستانە لەكاتێكدا خۆیان هەرگیز ئەو ژنەیان نەناسیوە كە داهێنەری وەشانە رەسەنەكەی یارییەكەیە.

8- ڕۆزالین فرانكلینRosalind Franklin

دوو هێلیكسی DNA
سەرەڕای ئەوەی دۆزینەوەی دوو هێلیكسی DNA زۆرجار دەگەڕێتەوە بۆ واتسۆن و كریك كە لە ساڵی ١٩٦٢ خەڵاتی نۆبڵی فیزیۆلۆژییان بەدەستهێنا، بەڵام لە ڕاستیدا ئەوە ڕۆزالین فرانكلین بوو كە كارەكانی تیۆری ئەوانی لەسەر پێكهاتەی DNA پشتڕاستكردەوە، ڕۆزالین فرانكلین، زانای بایۆفیزیای بەریتانی، یەكەم كەس بوو كە وێنەیەكی فۆتۆگرافی گرت لەساڵی ١٩٥٢، كە نازناوی “فۆتۆ ٥١”ی لێنرا، بە بەكارهێنانی تەكنیكێك كە ئەوەی وردتر كردبووەوە: چاودێریكردنی مۆلیكولەكان بە بەكارهێنانی پەرشوبڵاوی تیشكی ئێكس.
دەگوترێت (ویلكینز) كە هاوكارێكی دووركەوتووەوەی رۆزاڵین بووە، بەبێ‌ مۆڵەتی ئەو وێنەیەی پیشانی ڕكابەرەكانی رۆزالین كە واتسۆن و كریك بوون داوە‌و بەهۆی ئەو كارەیەوە بۆ هەمیشە ناوی ئەوانی بەو بیردۆزە بەستەوە كە هەرگیز هی ئەوان نەبووە.

9- هێدی لامار Hedy Lamarr

دۆزەرەوەی Wifi
لە ٩ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩١٤ لەدایكبووە، خانمە ئەكتەر‌و داهێنەرێكی نەمساییە و لە ئەمریكا ژیاوە، هێدی لامار ئەكتەریێكی سینەمایە، بەڵام بە داهێنەری تەكنەلۆژیای وایفای كە ئەمڕۆ زۆر بەكاری دەهێنین دادەنرێت.

لە ماوەی یەكەم هاوسەرگیریدا، هێدی لامار زیاتر حەزی لە زانستە كارپێكراوەكان بوو و بەهۆی ئەوەی لە كاری نواندن بێزار بوو، وەك داهێنەرێك داهێنانی بەرهەمهێنا لەسەرەتای جەنگی جیهانی دووەمدا زۆر بە تامەزرۆییەوە هاوكاری هێزەكانی هاوپەیمانان بوو لە جەنگەكەدا، هەر بۆیە هێدی لامار لەگەڵ ئاوازدانەر‌و داهێنەر جۆرج ئەنتێیل، سپێكتریمی بڵاوبوونەوەی فرێكوێنسی بازدانیان داهێنا بۆ ئەوەی بتوانرێت سپێكتری بڵاوبوونەوە لە تۆرپیدۆی ڕێنمایی ڕادیۆیی بەكاربهێنرێت و ئەوكاتەش بەهۆی ئەم كارەیانەوە لە ئەمریكا خەڵاتی داهێنانیان وەرگرت، هێزی دەریایی ئەمریكا تا ساڵانی شەستەكانی سەدەی ڕابردوو ئەم تەكنەلۆژیایەی وەرنەگرت، بەڵام ئەمڕۆ بنەماكانی كاركردنی ئەم تەكنەلۆژیایە لە تەكنەلۆژیاكانی وای فای و سی دی ئێم ئەی و بلوتوسدا جێگیركراون.
هەروەها هێدی لامار خەڵاتی ڕێزلێنانی پێبەخشرا بەهۆی داهێنانەكانیەوە لە ساڵی ٢٠١٤ لە هۆڵی داهێنەرانی نیشتمانی بەناوبانگ لە ئەسكەندەریە لە ویلایەتی ڤێرجینیا لە ئەمریكا.

10- ستیفانی كوولێك Stephanie Kwolek

كیڤلار
ئەم داهێنانە لەلایەن كیمیاكاری ئەمریكی ستیفانی كوولێكەوە لە ساڵی ١٩٦٥دا ڕووداوێكی خۆش بوو كە پێشكەش بە مرۆڤایەتی كرا ، چونكە دۆزینەوەكەی بووە هۆی ڕێگریكردن لەڕووداوی بێشومار‌و زیانبەخشی دیكە، داهێنانەكەش دۆزینەوەی كیڤلار بوو كە ماددەیەكە پێنج هێندەی پۆڵا بەهێزترە، لە تایەی پاسكیل و كەشتی پێشبڕكێ‌‌و زرێپۆشی جەستە‌و تاوە‌و ئۆتۆمبێلی زرێپۆش و ئامێرەكانی موزیك و دروستكردنی بینا بەكاردەهێنرێت. ئێستا زیاتر لە ٢٠٠ بەكارهێنان بۆ كیڤلار بوونیان هەیە.

ئەوانە وەك پێشتریش ئاماژەم پێدان بەشێكی كەمن لە داهێنانەكانی ژنان.
ئەگەر لە سەدەكانی رابردوودا بەهۆی رێگری كردنی ژنان لە خوێندن و سنورداركردن و قۆرخكردن و شاردنەوە و دزینی بیرۆكەكانی ژنانەوە لەلایەن پیاوانەوە نەتوانرا بێ وەكو پێویست ژن وەك بەشێكی داهێنەرانەی جیهان ببینرێت ئەوا ئێستا خۆشبەختانە ژنان رۆژانە بەردەوامن لە پەرەپێدانی تواناكانیان و رۆژبە ڕۆژ ژنی زیاتر دێنەپێشەوە و داهێنان و پەرەسەندنی زیاتر پێشكەش دەكەن.

لەكۆتاییدا دەبێت بڵێین ئەگەر ئێوە بێئاگان لە داهێنانەكانی ژن بەهەر هۆكارێك بێ ئەوە مانای ئەوە نییە كە ژنی داهێنەر بوونی نیە، بەڵكو ئەوە تۆی كە پێتوایە زیرەكی، و پرسیارێكی لەو شێوەیە دەكەیت، چونكە ئێستا هەر زانیارییەك كە لە جیهاندا بوونی هەیە بە ئەندازەی كلیكێك لێتەوە دوورە بۆیە جاری داهاتوو پێش ئەوەی خۆت وەكو زانایەك پیشان بدەی و پرسیارەكەت بكەی بیرت بێ شتێك بەناوی ئینتەرنێت بوونی هەیە كە بە یەك ریسێرچ وەڵامی پرسیارە بێ بنەمایەكەت وەردەگری.

بیریشت نەچێ داهێنان هەر دۆزینەوەی ئامێرێك نییە كە ژیانی خەڵكی ئاسان بكات، بەڵكو پێگەیاندنی منداڵێك بە پەروەردەیەكی مرۆڤانە یەكێكە لە باشترین داهێنانەكان كە خزمەت بەمرۆڤایەتی و جیهان دەكات و پەروەردەكردنی منداڵیش لەئەستۆی ژناندایە و پیاوان خۆیانی لێبەدوور دەگرن.

ژێوار خدر

سەرچاوە:
1- https://www.one.org/international/blog/10-female-inventors-you-should-definitely-know-about/
2- https://onedio.com/haber/avrupa-sinemasinda-ilk-soyunan-wi-fi-teknolojisinin-mucidi-olan-kadin-hedy-lamarr-971815

لە چەند ڕۆژی داهاتوودا، ھاووڵاتییانی کوردزمان دەتوانن سوود لە زاراوەی سۆرانی ببینن، لە وەرگێڕی گووگڵدا. پێشتریش زاراوەی کرمانجی بۆ ھەمان بەشی گووگڵ زیادکرا.

لە میانی بەڕێوەچوونی “کۆنفرانسی گەشەپێدانی I/O” کۆمپانیای گووگڵ زیادکردنی ٢٤ زمانی نوێی بۆ نێو وەرگێڕی گووگڵ رایگەیاند و دەڵێت ئێستا لە ڕێگەی ئەو خزمەتگوزاییەوە وەرگێڕان بۆ ١٣٣ زمان دەکرێت بەشێوەی ئۆنلاین.

بە وتەی کۆمپانیای گووگڵ، ئەو زمانە نوێیانەی کە لەنێو خزمەتگوزاری وەرگێڕی گووگڵ تۆماردەکرێن لەلایەن ٣٠٠ ملیۆن کەسەوە لە سەرتاسەری جیھان قسەیان پێدەکرێت.

وەرگێڕی گووگڵ، وەڕگێڕێکی خۆکردی بەخۆڕایی فرە زمانە و بەشێوەی ڕێنووس و گوفتار و وێنە لەگەڵ وەڕگێڕانی ڕاستەوخۆی ھەریەکە لە پێگە ئەلیکترۆنییەکان و ڤیدیۆ ڕاستەوخۆکان.

ڕۆژی یەكی ئایار رۆژی جیهانی كرێكارانە‌و لەجیهاندا بەشێوازی جۆراو جۆر یاد دەكرێتەوە، لەكوردستان ‌و عیراق ئەو رۆژە پشووی رەسمییە لەدامودەزگا حكومییەكان‌و زۆرێك لەدەزگا‌و كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت.

بیرۆكەی رۆژی جیهانی كرێكاران بۆ ڕۆژی 21ی نیسان 1856 دەگەڕێتەوە و بیرۆكەكە لە ئوسترالیاوە سەریهەڵدا، دواتریش گەیشتە ئەمەریكا، یەكەمجار كە یەكی ئایار وەك جەژنی كرێكاران ناسێنرا لە ساڵی 1882ی زاینی بوو لە شاری نیویۆرك كرێكاران ئەو جەژنەیان گێڕا، دواتر بۆنەكە بە وڵاتانی دنیا بڵاو بووەوە و لەو ڕۆژەدا كرێكارە لێزان و كارزانەكانیان خەڵات دەكرد و ڕێزیان لێ دەنان.

لەویلایەتی شیكاگۆی ئەمەریكا، بنەڕەتی ئەو جەژنە بۆ تەقینەوەی ناكۆكی و ململانێكان دەگەڕێتەوە، كە كرێكاران دژی خاوەنكاران دەستیان بە ناڕەزایەتی بەرفروان كرد و وازیان لە كاركردن هێنا و داوایان دەكرد سەعاتەكانی كاركردن بۆ هەشت سەعات كەم بكرێتەوە، ئەم ناڕەزایییانە بۆ شاری هامیلتۆنی ویلایەتی كالیفۆرنیا و شاری تۆرێنتۆی كەنەدا تەشەنەی سەند.

لە یەكی ئایاری 1886دا كرێكارانی شیكاگۆ سەرجەمیان وازیان لە كار هێنا و ڕژانە سەر شەقامەكان كە ژمارەیان لە نێوان 350 تا 450 هەزار كرێكار دەبوو، سوور بوون لەسەر داواكانیان و دروشمی (هەشت سەعات كار، هەشت سەعات پشوودان، هەشت سەعات خەوتن) یان دووپات دەكردەوە، سووربوون و بەردەوامی لە ناڕەزایەتییەكان ڕۆژ لەدوای ڕۆژ خەڵكی زیاتری كۆدەبوونەوە و لە شارەكانی تریش ناڕەزایەتییەكان دەستیان پێدەكرد، بەجۆرێك بووە وازهێنانی كرێكاران لە كاركردن، بووە هۆی كاریگەری دانان لەسەر سەرجەم كەرتە ئابوورییەكان، سەرەنجام پارێزگاری شاری شیكاگۆ لەگەڵ كرێكاران كۆبووەوە و داواكانی لێ وەرگرتن و بەڵێنی دا كە بەدەم داواكارییەكانیانەوە بچێت، بەڵام دواتر گردبوونەوەی كرێكارانی جێهێشت و پۆلیس دەستیان بە جموجۆڵ كرد تا هێز بەكار بهێنن بۆ بڵاوە پێكردنی كرێكارانی خۆپێشاندەر، پۆلیس ڕووبەڕووی خۆپێشاندەران بوونەوە‌و دواتر لەشیكاگۆ بۆمبێك لە نێو كۆمەڵێك پۆلیس تەقییەوە و بەو هۆیەوە ژمارەیەك پۆلیس كوژران.

پاش ناساندنی یەكی ئایار وەك ڕۆژی كرێكاران لەلایەن كۆنگرێسی ئەمەریكاوە، بیرۆكەكە بە وڵاتانی تریش بڵاو بووەوە و بەو هۆیەوە ئێستا لە زۆربەی هەرە زۆری وڵاتانی دنیا، یەكی ئایار پشووی فەرمییە‌و تێیدا خاوەنكاران و دامەزراوە فەرمییەكان و حكوومەت و رێكخراوە مرۆیی و سەندیكا كرێكارییەكان، ڕێز لە كرێكاران دەگرن و خەڵاتیان دەكەن.

هەرچەندە تاوەكو ئەمرۆش دۆخی كرێكاران لە جیهاندا خراپە، بەڵام لەچاو رابردوودا بەرەوپێشچوونی بەخۆیەوە بینوە‌و لەهەندێ‌ لایەنەوە باشتر بووە.

خاتوو شەیدا مەعروف نوسەر‌و چالاكوانی ژنان سەبارەت بەو ژنانەی كار دەكەن وتی: “لەئێستا مرۆڤێكی خاوەنكار جێگە‌و پێگەی سەقامگیر نەكراوە چ جا ئەو ژنانەی كە لەهەموو ساتە خۆش‌و ناخۆشەكاندا بەرهەمی ڕەنجی خۆیان دەخۆن”.

وتیشی: “دەكرێت ژنانی نێو پارت و ڕێكخراوەكان كۆدەنگ بن لەسەر سەقامگیری ئەو ژنە ماندوانە”.

ئاماژەی بەوەشدا: “تاكە هۆكار بۆ ناسەقامگیری، نەبوونی ئابورییەكی دیاریكراوە بۆیان و جێگە‌و شوێنی تایبەت بەخۆیان هەبێت، من پێموایە هیچ كام لەو ژنانەی كە لە پلە باڵاكاندان بیریان لەوە نەكردۆتەوە كە ژیان و گوزەرانی ژنانی كرێكار بگۆڕدرێت، چونكە هێندە كێشە‌و گرفتی هەیە بەئەستەم كار دەكرێت”.

خاتوو سەوزە محەمەد كە خاوەنی كاری خۆیەتی و نان بۆ هاوڵاتیان دەكات لە كاتی كاركردنیدا وتی: “دۆخی هەموو ئەو كەسانەی كە خۆیان كاری خۆیان هەیە و لەبەرامبەر پارە وەردەگرن ناسەقامگیرە‌و جێگیر نییە، چونكە هەموو شتێك دەبێت خۆیان بیكەن و هیچ كەس و لایەنێك نییە پشتگیریان بكات و پاڵپشتیان بێت هەموو شتێك خۆیان دەبێت بیكەن”.

خاتوو نەسرین كە كاری پاك كردنەوەی ماڵان ئەكات وتی: “ئەم كارەی ئێمەی ژنان ئەیكەن زۆر قورسە‌و رووبەروی زۆر كێشە دەبینەوە بە تایبەتی دەستدرێژی سێكسی و قسەی نەشیاو‌و چەندانی دیكە، چونكە زۆر كەس هەیە بەداخەوە بەشێوەیەكی زۆر ناشیرین بیر لەو ژنانە ئەكەنەوە كە ئەو كارانە ئەكەن، راستە یاساش هەیە بۆ پارێزگاری كردن لە ئێمە، بەڵام كاری پێناكرێت”.

وتیشی: “لەبەرئەوەی سەربەخۆ كار ئەكەین و كۆمپانیامان نییە، كێشەی زیاتر رووبەرومان ئەبێتەوە، بۆیە هیوادارم كە ئەم دۆخە بەرەو باشر بچێت و ژنانیش بتوانن بە ئازادی كاربكەن بێ‌ هیچ ترسێك”.

خاتوو روقیە پیرۆت كە كاری درومانی ئەكات دەڵێت: “ئێستا ژنان لە چاو پێشتردا كاری هەمە جۆر زیاتر ئەكەن ئەمەش جێگەی خۆشحاڵییە، راستە لە كۆنەوە ژنانیش شان بە شانی پیاوان كاریان كردوە، بەڵام وەكو ئەمرۆ نەبووە كە هەموو جۆرە كارێك بكەن”.

وتیشی: “ئێستا ئازادی زیاترە‌و هەلی كار بۆ ژنان زیاترە زۆر كەسیش هەیە كە تاوەكو ئەمرۆ ئەترسێت كاربكات لەبەر قسەی كۆمەڵگە كە ئەمەش بۆ رۆژگاری ئەمرۆ جێگەی داخە، بەو ژنانە ئەڵێم كە قسەی هیچ كەسێك رێگر نەبێت لە كردنی كاردا و كاری خۆیان بكەن و ببنە خاوەن ئابوری سەربەخۆی خۆیان”.

ئا: پروشە

زەردەشت لەناو كتێبی (زەردەشت وەها دووا)دا، نوێنەرایەتیی نیتچە خۆی دەكات، ئەوە هەر نیتچە خۆیەتی، كە بەدوای مرۆڤایەتییەكی باڵادا دەگەڕێت، بەڵام لە ناو خەڵكە ڕیشۆكییەكەی دەوریدا كەس نییە گوێ لە ئەو بگرێت، بۆیە جارێك بە گاڵتەجاڕ و جارێكیش بە جلیتبازی تێدەگەن، هەندێك كەس سەیری دەكەن و دەڵێن ئەم كابرا سەرخۆشە چییە و كێیە؟ خۆ خۆشی نازانێت دەڵێت چی! وەك ئەوەی كە خەڵك هەر لەسەر ئەو ئاوازە سەما بكەن، كە خۆیان حەزیان لێیەتی و كەسیش تاقەتی ئەوەی نەبێت گوێ بۆ ئەو شل بكات.

بۆیە نیتچە دەڵێت: “لێرە شوان نییە، ئەوەی هەیە یەك مێگەلە، هەموو ئەم مێگەلە ڕوویان لە تەنها یەك ئارەزوو كردوە. بۆیە لەم ڕوەوە هەموان یەكسانن، هەركەسێكیش هەستێكی جیاواز لە هەستی ئەم كۆمەڵەیە -مێگەلە-ی هەبوو، ئەوا مانای وایە بەدەستی خۆی، خۆی دەخاتە ناو خانەی نەخۆشییە عەقڵییەكانەوە”.

ئەوەی نیتچە دەیەویست ئەوەبوو، بتوانێت مرۆڤێكی باڵا بدۆزێتەوە، كە توانای ئەوەی هەبێت سنوری یاساكانی ئەم مێگەلە تێبپەڕێنێت، بۆئەوەی بتوانێت مرۆڤ ڕزگار بكات، ژیانی خودی خۆی بخاتە بەر مەترسی، كەواتە دەبێت ئەم مرۆڤە باڵایە كێ بێت؟ نیتچە باسێكیمان بۆ دەكات و دەڵێت: من مەبەستم ئەوەیە خەڵك فێری ئەوە بكەم، كە لە مانای بوونی خۆیان تێبگەن، بۆئەوەی هەست بكەن، كە مرۆڤی باڵا بریتییە لە ئەو بروسكەیەی، كە لە نێوانی هەورە تاریكەكانەوە بریسكە دەداتەوە و دەردەكەوێت.

مرۆڤی باڵا مرۆڤێكە حەزی لە ژیانە، خاڵە لاوازەكانی بۆ خۆی دەكات بە مایەی بەهێز بوون، ئەم مرۆڤە هەرچەند شكستی بەسەردا بێت، ئەم هەر ناكەوێت. مرۆڤی باڵا كەسێكی بەتوانا و بەهێزە، كە بارودۆخەكان هەرچەند سەخت بن، ناتوانن ئەو ماندوو بكەن. بەپێچەوانەی ئەمەوە، خەڵكانی ئاسایی، هەر لەگەڵ نەخۆش كەوتن، چالاكییەكەیان نامێنێت. ئەمانەیان بڕوایان بە ژیان نییە، لەبەرئەوەی دەیانبینیت، كە بە زوویی خۆیان دەدەن بە دەستەوە و دەستەمۆی ئەو واقعە دەبەن، كە فشاریان بۆ دروست دەكات، بۆیە ئەمانە هەر بۆ ئەوە باشن كە بمرن، زەوی لە ئەوان پاك ببێتەوە، بۆیە ئەوەی كە ڕزگاری دەبێت، تەنها مرۆڤی باڵایە.

مرۆڤی باڵا دەتوانێت كۆنترۆڵی خۆی بكات، پێویستی بەوە نییە لە گۆڕەپانی ژیاندا كەسێكی تر هەبێت نوێنەرایەتیی ئەم بكات. بۆیە بەلای نیتچەوە، ئەو كەسانەی كە بە خۆیان دەڵێن نوێنەرایەتیی خەڵك دەكەن، نوێنەر نین، بەڵكو (مارومێڕوو)ی كۆمەڵگەن. ئەگەر مرۆڤی باڵا سەربكەوێت، ئەوكاتە ئەمان ئیتر ڕۆڵێكیان نامێنێت. كەواتە مرۆڤی باڵا لە ئەوكاتەدا دەتوانێت بژی، كە واز لەوە بهێنێت حكومەتەكان بە پیرۆز بزانێت، چونكە لەلای مرۆڤی باڵا دەستەڵات ئەو هێزە نییە، كە ئاراستە بۆ ژیانی تاكەكەس دیاری دەكات.

مرۆڤی باڵا توانای تێپەڕاندنی خۆیی هەیە، بۆیە مەرج نییە، كە سەركەوتنەكەی لە ناو خودی خۆیدا بهێنێتەدی، بەڵكو دەشتوانێت كە هەلومەرجی گونجاو بڕەخسێنێت، بۆئەوەی حەز و خواستی سەركەوتن لەلای نەوەكانی تری داهاتووش بچەسپێنێت.

مرۆڤی باڵا دێت ئەو بتانە تێك دەشكێنێت، كە لە ناو عەقڵدان و ڕەوڕەوەی ژیان هەڵدەسوڕێنن، دەتوانێت هەڵبێت و خۆی دەرباز بكات لە ئەو پەتا و نەخۆشییانەی كە لە ناو مێگەلەكەدا باون. بۆیە كە دەگاتە سەر ئەم خاڵە -لە زمانی زەردەشتەوە- داوا دەكات مرۆڤەكان خۆیان بچن لە دەرەوەی ڕێنماییەكانی خودی نیتچەش بەدوای خۆیاندا بگەڕێن. چونكە خراپترین كارێك كە قوتابی بتوانێت بەرامبەر بە مامۆستاكەی ئەنجامی بدات، ئەوەیە، كە تا كۆتایی هەر بە قوتابێتی بمێنێتەوە و چاوەڕوانی مامۆستاكەی بكات، بۆیە دەڵێت: “من هەر ئێستە فەرمانتان پێ دەكەم ، كە من وون بكەن، بۆئەوەی بتوانن خۆتان بدۆزنەوە. من ناگەڕێمەوە ناوتان تا ئەوكاتەی كە هەمووتان بە خۆتان دەمدۆزنەوە، هەموو بتەكان تێك شكێندراون، بۆیە ئێمەش تاكە ئومێدێك كە مابێتمان ئەوەیە مرۆڤی باڵا دەربكەوێت”.

ئەم ڕوانینە فەلسەفییەی نیتچە بۆ مرۆڤی باڵا لە كایەی سیاسەت و دەستەڵاتداریدا بەكارهێنانی خراپیشی بۆكرا. هێتلەر كە كاریگەریی فەلسەفەی نیتچەی لەسەر هەبوو خۆیی وا دەبینی، كە فەیلەسوفێكی عەبقەرییە و لە نمونەی مرۆڤی باڵایە، خۆیی وا پێشكەشی خەڵكی ئەڵمانیا كرد، كە هەر ئەو دەتوانێت ئەڵمانیا لە پاش بەزینەكانی جەنگی جیهانیی یەكەمەوە هەستێنێتەوە. بۆیە كە لە ساڵی ١٩٣٣ دا حوكمی وڵاتەكەی گرتەدەست، خۆیی وەك (سەركردەی فەیلەسووف) پێشكەشی خەڵك كرد. بۆیە نەك تەنها لەسەر هێتلەر، بەڵكو ئەم فەلسەفەیەی نیتچە كاریگەریی لەسەر نازییەكانیش هەبوو. نازییەكانیش نیتچە و فەلسەفەكەی نیتچەیان بە پەیڕەو و بەرنامەی خۆیان دەزانی، بۆیە ئەوكاتەی كە دەستەڵاتیان گرتە دەست، هزری نیتچەیان وەك پەیڕەوی فكریی فەرمی نازیزم ناساند. بەمەش هیتلەر تەواوی كتێب و دەستنوسەكانی ئەوی لە ژێڕ چاودێری و پاراستنی تایبەتیی خۆیدا دانا. گوتی پلەی نیتچە زۆر بەرزە و هەر ئەو توانیویەتی پەیامە مەزنەكەی ڕزگاركردنی فكری ئەڵمانی لە خڵتە دەرەكییەكان پاك بكاتەوە. بۆیە بە ئەم چەند هەنگاوە سیاسییانە ئەو بۆچونەش خەمڵی، كە ئێستە دەگوترێت ئەوە فەلسەفەی نیتچەیە كە كەسێتییەكی وەك هیتلەری دروست كرد. هەر وەك ئەوەی كە فەلسەفەكەی میكیاڤیلی كەسێتیی مۆسۆلینیی دروست كرد.

لە كایەی مشتومڕی فەلسەفیدا زۆر جار ڕەخنە لە ئەم هزرانەی نیتچە گیردراوە، خەڵك هەن دەڵێن، كە ژیانی نیتچە خۆی بە ئەوشێوەیە نەبوە، كە لە فەلسەفەكەیدا باسی كردوە. بەڵام گوتەیەكی خۆی هەیە دەڵێت: [هەندێك كەس لەپاش مردنیانەوە لەدایك دەبن]. ئەم قسەیە بۆ خۆشی ڕاستە و ڕەواییەكی بە فەلسەفەكەی بەخشی. خەونی نیتچە ئەوەبوو، كە كۆمەڵگەیەك ببینێت پڕ بێت لە كەسانی سەركەوتوو. لە دیوەكەی تریشەوە هیتلەر هەوڵیدا بە ئەو شێوەیە چەشنی مرۆیی ڕزگار بكات و خاوێنی بكاتەوە، كە خەڵكە كەم ئەندام و شێواوەكان لەناو بەرێت، بۆیە هات ڕەچەڵەكی ئاریی لە سەرووی هەموو ڕەچەڵەكەكانی تری مرۆییەوە دانا. بینینی ڕەچەڵەكی ئاری وەك هەڕەمێكی بەرز هەر هەمان ئەو هزر و فەلسەفەیەیە، كە نیتچە بانگەشەی بۆ دەكات. بەڵام لە پاش مەرگی نیتچە خۆیەوە تەواوی ئەرشیفی نوسین و كتێبەكانی دەكەونە دەستی ئەلیزابیسی خوشكی، ئەم خوشكەشی بەوە ناسراوە، كە یەكێك بووە لە نازییە هەرە سەرسەختەكان، بۆیە تەنها ئەو شتانەی لێ بڵاكردونەتەوە كە هانی پەرەدان بە تێزی نازیزم دەدەن. دوواییش خۆی گوتویەتی، كە فۆهرەر (هیتلەر) ئەو مرۆڤە باڵایەیە، كە نیتچەی برام پێشبینیی پەیدابوونی كردوە.

هۆزان مەحمود دەڵێت: ژنان دەتوانن ئازاری خەم ڕابژەنن، زریانی وشەیان هەڵبكەن و هەستەكانیان واڵا بكەن، هاواری كپ كردویان بكەن بە شۆڕشێك و نوێگەری و داهێنان بخولقێنن، تام و لەزەتی ئازادی و ژن بون لەم كتێبە ناوازەیەدا، دەنگێك قسە دەكات كە دەنگی ژنی كوردە بە هەمو دورییە تراژیدیەكانەوە و پڕ زیندەگانییەكانییەوە.

لەلای نوسەر ئەم بیرەی لەوەوە سەرچاوەی گرتوە كە هەموو كات بە هزرو بیری خۆیان بەر دونیای دەرەوە بكەون، بەر لەوەی ببنە بەشێك لەكۆمەڵێك وتاری ئایدۆلۆژی و نەتەوەیی و ئایینی.

بێگومان هەوڵێك هەیە كە ژنی كورد لەهەموو سیفەتەكانی، خۆڕاگری، شۆڕشگێڕی، بەرخودان، بكەری كۆمەڵایەتی و سیاسی كورتبكاتەوە، بۆ وێنەی ئەو ژنە قوربانیانەی پیاوی سیاسی ئەچێتە كۆتاكان و ڕێكخراوەكان و سەنتەرەكان، لەم گۆشە نیگایەوە جۆڕێك لەئۆڕستوكراتیەتی ژنان، دروستبوە لە كوردستاندا كە زۆر لەوە، گوزارشت لە دەنگی زۆرینەی ژن بكات.

هۆزان مەحمود دەڵێ‌: لێرەوە كاری من هاندانی ئەم ژنانە بوو لەهەر چوار پارچەی كوردستان كە خۆیان بنوسن و بدوێن، بێئەوەی من یان كەسی دیكە لەجیاتی ئەوان قسە بكات، بێگومان ئێمە بەزمانەكانی توركی و عەرەبی و فارسی‌و كورمانجی سۆرانی و ئینگلیزی ئەم گێرانەوانەمان بەدەست گەشتوەو وەرگێڕانمان بۆ كردون، ئەوەی لەم وێنانەدایە وێنەكان خۆیانن، ژنە چەوساوەكە خۆیەتی، لێرەوە خود نوسینەوەی ژنانی كورد لەدوو توێی ئەم كتێبەدا لەدایكبوو، سەرەڕای هەموو كێشەكان و ئازارەكان و جەنگەكانی نێو ماڵ، ژنان دەڵێن هێشتا كۆڵ نادەین و ژیان بە جوانی دەبینین و كەس بۆ ئەبەد قوربانی نییە‌و كەسیش بۆ ئەبەد براوە نییە.

لەتەمەنی ٧ساڵیدا توانی زەنگی ئاگاداركردنەوە بخاتە سەر سەعاتێك كە بۆ ماوەی ٧ سەعات كاربكات، لەتەمەنی ١٦ساڵیدا پەیوەندی بە زانكۆوە كرد، بەڵام لەبەرئەوەی زمانی لاتینی باش نەدەزانی، وەرنەگیرا‌و دواخرا بۆ ساڵی دوایی لەزانكۆدا زانستەكانی فیزیا‌و ماتماتیكی خوێند‌و دواتر لەزانكۆیەكی تر درێژە بەخوێندن دەدات.

بڕوانامەی ماجستێری لەماتماتیك بەدەستدەهێناوە‌و ساڵی ١٩٣٠ هاوسەرگیری دەكات، ساڵی 1931 بەهۆی لێهاتوویی‌و شارەزایی‌و پسپۆڕییەكەیەوە لەبواری ماتماتیكدا بڕوانامەی دكتۆراش بەدەستدەهێنێت.

جێرسی دەبێتە مامۆستای وانەی ماتماتیك لەزانكۆدا‌و تا هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی دوەم بەردەوام دەبێت.

لەكاتی جەنگەكەشدا وەك خۆبەخش پەیوەندی كردووە بە هێزی دەریایی ئەمریكاوە‌و بەنیاز بوو ببێتە ئەفسەر لەهێزی دەریایدا، بەڵام بەهۆی لاوازییەوە وەرنەگیراو بووە مولازم لەكاروباری كارگێڕیی‌و ژمێریاریدا.

بۆ ئاسانكردنی كارەكەی فێری بەكارهێنانی ئامێری كۆمپیوتەر بوو، چەندین تۆیژینەوەی لەگەڵ زانایەكی تری ئەمریكای كرد بۆ چۆنیەتی بەكارهێنانی و سود وەرگرتن لەو ئامێرە.

وشەگەلێكی هێنایە ئاراوە كە تایبەتە بوو بەپارچەكانی كۆمپیوتەر و دانانی پرۆگرام و بەشەكانی و چاككردنی، كە تائەمڕۆش ئەو وشانە بەكاردەهێنرێت، بۆیە جێرسی بەخاوەنی زمانی تەكنۆلۆژیا دەناسرێت.

لەساڵی 1992 كۆچی دوایی كرد.