دیارده‌ى ره‌گه‌ز گۆڕین یان ڕاستکردنه‌وه‌ى ره‌گه‌ز دیارده‌یه‌کی جیهانیه و له نێوان پێویستى بایلۆژی وگه‌ران به‌دوای شوناسی ره‌گه‌زیدا دێت و ده‌چێت، له جیهانی پێشکه‌وتودا کێشه‌یه‌کی ئه‌وتۆ دروست ناکات که مه‌ترسی بۆ ژیانی که‌سه‌که هه‌بێت، به‌یاسا ئه‌م کێشه‌یه‌یان چاره‌سه‌ر کردووه، به‌ڵام له جیهانی نه‌رێتی و تازه پێگه‌یشتوه‌کاندا ده‌بێته کێشه‌یه‌کی زۆر گه‌وره ، نه یاسایه‌کی مه‌ده‌نی هه‌یه بۆ ئه‌م جۆره که‌یسانه نه‌یاسای ئایینی، بۆیه زۆرجاریش به‌خۆ کوشتن یان کوشتنی که‌سه‌که‌ى گۆڕینی ڕه‌گه‌زی ئه‌نجام داوه کۆتایی دێت. ئه‌م که‌سانه که توشی ئه‌م کێشه‌یه ده‌بن ده‌که‌ونه نێوان به‌رداشتی یاسای مافی مرۆڤ وخواستی تاکه‌که‌سی و یاسای نه‌ریتی و کۆنه‌پارێزی و شه‌ره‌ف پارێزیه‌وه.
هه‌واڵی کوشتنی (دۆسکی ئازاد) له‌یه‌کێک له گونده‌کانی پارێزگای دهۆک به‌ده‌ستی براکه‌ی که له ئه‌وروپاوه هاتبۆوه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ره‌گه‌زى خۆی گۆریوه له کوڕه‌وه بۆ کچ، هه‌روه‌ها له تۆڕه کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کاندا وه‌کو کچێک ده‌رکه‌وتووه،هه‌مومان وێنه‌که‌یمان بینی، ئه‌م تاوانه چه‌ندین پرسارى لا وروژاندم: باشه ئه‌گه‌ر دۆسکی کچ بوایه و ڕه‌گه‌زه‌که‌ى بگۆڕایه بۆ کوڕ، براکه‌ى ده‌هاته‌وه بیکوژێت ؟ یان ئه‌گه‌ر ئه‌م کوشتنه به تاوان دابنرایه لاى خێزانه‌که، تا سێ رۆژ بێده‌نگ ده‌بوون؟ ئایا براکه‌ى وا بیری کردۆته‌وه که عه‌یب و عارێکى له کۆڵ خێزانه‌که‌ى کردۆته‌وه ؟ گۆرینی ڕه‌گه‌زى لاى دۆسکى هۆکاره‌که‌ى هه‌ر چییه‌ک بوو بێت، ئایا یاسا شکێنی ئه‌نجامداوه؟ لێره‌دا مه‌به‌ست پاراستنى ئه‌م که‌یسانه نییه هێنده‌ى تێگه‌یشتنه له‌م جۆره که‌یسانه و گه‌راِنه به‌دواى چاره‌سه‌ریدا ، چونکه دۆسکى تری شاراوه هه‌یه له کۆمه‌ڵه‌که‌ماندا ، ئه‌گه‌ر رێچاره‌ى گونجاو نه‌دۆزنه‌وه ده‌بنه کێشه بۆ خۆیان و بۆ کۆمه‌ڵیش.
خه‌ڵکى ئه‌م گۆڕینى ره‌گه‌زه به‌شێوه‌یه‌کى زۆر قێزه‌ون سه‌یر ده‌که‌ن، هه‌ندێکجاریش مه‌رجه‌عه ئایینیه‌کان رێى پێ ناده‌ن وه‌کو ئه‌وه سه‌یری ده‌که‌ن که مرۆڤ ئه‌وه‌نده سه‌ری لێ شێواوه گه‌یشتۆته ڕاده‌یه‌ک ئه‌و ره‌گه‌زه‌ى خوا پێ به‌خشیوه ڕه‌تى ده‌کاته‌وه، ئه‌وه‌ش کوفره.
به‌ڵگه زانستیه‌کان باس له‌وه ده‌که‌ن که به‌شێک له‌م حاڵه‌تانه به‌هۆی که‌موکورتی جینی یان هۆرمۆنیه‌وه له گه‌شه‌ى کۆرپه‌له له‌سکى دایکدا روده‌دات له ئه‌نجامدا کۆرپه‌له‌که که‌مو کورتى له ئه‌ندامى زاوزێدا بۆ دروست ده‌بێت، ئه‌مه‌ش جۆری زۆره، هه‌یانه زانستى پزیشکى ده‌توانێت راستکردنه‌وه‌ى بۆ بکات ، هه‌ندێک جۆری ئه‌م که‌موکورتیانه له‌وانه‌یه زانستى پزیشکیش هیچی پێ نه‌کرێت بۆی، به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌و که‌موکورتى هۆرمۆنییه کاریگه‌رى له‌سه‌ر مێشک کردبێت. وه‌ک ئه‌وه‌ى که‌سه‌که له‌ڕوى جه‌سته‌ییه‌وه ئه‌ندامى زاوزێی کچانه‌ى به ته‌واوى هه‌بێت له هه‌مان کاتدا به مێشکى کوڕانه‌وه له دایک بوو بێت یان به پێچه‌وانه‌وه، لاتان سه‌یر نه‌بێت که ڕه‌گه‌ز ته‌نها له ئه‌ندامه‌کانى جه‌سته‌دا دیاری ناکرێت بگره مێشکیش ره‌گه‌زى هه‌یه ( مێشکى نێرینه و مێشکى مێینه).
هه‌ندێک جاریش ئه‌م حاڵه‌تى ره‌گه‌ز گۆرینه به‌هۆی شڵه‌ژانی ده‌رونییه‌وه دروست ده‌بێت، له‌کتێبی رێنمایی ده‌ستنیشانکردنى نه‌خۆشیه ده‌رونییه‌کان (DSM5)، به شڵه‌ژانی شوناسی ڕه‌گه‌زی ناوبراوه. ئه‌میش چه‌ند نیشانه‌یه‌کى بۆ داناوه که دیارترینیان ئه‌مه‌یه: بونی جیاوازیه‌کی ئاشکرا له نێوان شوناسی ره‌گه‌زی که هه‌ستی پێ ده‌کات له‌گه‌ڵ سیفاتی ره‌گه‌زى که پێی له‌دایک بووه، و خواستێکى زۆر بۆ رزگار بوون له‌و سیفه‌ته ڕه‌گه‌زیه‌ى پێی له‌دایک بووه ، به‌هۆی جیاوازى زۆری له‌گه‌ڵ هه‌ستکردنى خۆی که ره‌گه‌زێکى ترى هه‌یه. ئاره‌زویه‌کى زۆر بۆ گۆڕین بۆ ڕه‌گه‌زى بدیل، بوونى حه‌زێکى زۆر بۆ سیفاتی ره‌گه‌زى بدیل. و ئاره‌زویه‌کى زۆر بۆ ئه‌وه‌ى که وه‌ک ره‌گه‌زى بدیل مامه‌ڵه بکرێیت. قه‌ناعه‌تێکى ته‌واوى لا بێت که خاوه‌نى هه‌مان هه‌ست و سۆزى ره‌گه‌زى بدیلى هه‌یه که جیاوازه له‌و ره‌گه‌زه‌ى که ئێستا پێى ده‌ناسرێیته‌وه. ده‌بێت به‌هۆی ئه‌م نیشانانه‌وه له لایه‌نى کۆمه‌ڵایه‌تى و کارو پیشه‌و لایه‌نه‌کانى تردا توشی قه‌یران و کێشه‌ى زۆر بووبێته‌وه.
له‌وانه‌یه له منداڵیه‌وه ده‌ست پێ بکات یان له‌کاتى هه‌رزه‌کاریدا یان دوابکه‌وێت له‌کاتى پێگه‌یشتویدا ئه‌م نیشانانه‌ى تیادا ده‌ربکه‌وێت. به‌ڵام ده‌بێت ئه‌م شڵه‌ژانه بۆ ماوه‌ى دوساڵ به‌رده‌وام بێت لاى که‌سه‌که‌وه هۆکارى تری نه‌بێت وه‌کو بونى نه‌خۆشی شیزۆفیرینا …هتد.
به‌هۆی ئه‌م نیشانانه‌وه له‌وانه‌یه که‌سه‌که نه‌یه‌وێت بچێته‌وه بۆ قوتابخانه تا ئه‌و جلانه له‌به‌ر نه‌کات که تایبه‌ته به ره‌گه‌زه‌که‌ى، به‌مه‌ش له‌قوتابخانه دوا ده‌که‌وێت و بێکار ده‌مێنێته‌وه، په‌یوه‌ندیه کۆمه‌ڵایه‌ته‌یکانی زۆر خراپ ده‌بێت. زۆربه‌یان له ماڵه‌وه راده‌که‌ن. و توشی کێشه‌ى تر ده‌بنه‌وه له‌به‌ر بێ که‌سی و بێ پاره‌یی.
کاتێک دایک و باوکه‌که به‌ئاگا بن و هه‌ر له منداڵیه‌وه که هه‌ستیان به‌و جۆره کێشه‌یه کرد نه‌یشارننه‌وه له‌به‌ر عه‌یبه و له‌به‌ر که‌سێتى خۆیان، هه‌وڵی چارسه‌ریان دا، ئه‌وا له گه‌وره‌ییدا ئه‌و منداڵه توشی ئه‌م کێشانه نابێته‌وه و کاریگه‌رى ده‌رونى له‌سه‌ر دروست ناکات، به‌ڵام ئه‌و دایک و باوکانه‌ى بێ ئاگان و نه‌زانانه له‌گه‌ڵ ئه‌م جۆره کێشانه مامه‌ڵه ده‌که‌ن، ئه‌وه کێشه بۆ منداڵه‌که دروست ده‌کات له‌کاتی گه‌وره‌یه‌دا ، یه‌کێک له‌و که‌یسانه (له میسر ناوى منى بووه بووه به محمد)له تۆره کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کاندا باسی خۆی ده‌کات ده‌ڵی من وه‌کو کچ له‌دایک بوم به‌ڵام هه‌ستم نه‌ده‌کرد که کچم و له‌گه‌ڵ کچاندا هیچ نه‌ده‌گونجام، کاتێ له‌ته‌مه‌نی شه‌ش ساڵیدا ئه‌م هه‌سته‌ی خۆمم به‌دایکم ووت، دایکم به ئوتوى گه‌رم ده‌ستی سوتاندم و پێی ووتم: جارێکی تر ئه‌مه باس نه‌که‌یته‌وه لاى که‌س، تا ده‌گاته ته‌مه‌نی هه‌شت ساڵ ئه‌و کاته محمد له ماڵه‌وه راده‌کات.
ئه‌مه چاره‌نوسی زوریک له‌و که‌یسانه‌یه، بۆیه تێگه‌یشتن و دانانى چاره‌سه‌رى گونجاوى یاسایی و پزیشکى و هه‌تا ئایینى له‌به‌رژه‌وه‌ندى ئه‌و که‌سانه‌دایه، نه‌ک سه‌رکوت کردن و ئینکار کردن، که ئه‌وه وا ده‌کات ئه‌و کێشانه ببنه قه‌یران و به‌ڵاى گه‌وره‌ترى لێ بکه‌وێته‌وه.
نازه‌نین عوسمان محمد
