دێرین جەمال
هاوئاهەنگبوون و پەیوەستبوون بە نەتەوە و خاكێكەوە دەمانخاتە سەر ڕێچكەیەك بە دوای تێپەڕبوونی مێژووی كۆندا چەندین خاڵی وەچەرخان و یادەوەریی بەجێ بمێنێت، هەندێك لەو یادانە دەبێتە ڕوانگەیەك بۆ بەخۆدا چونەوە و گۆڕانكاریی لە خود، تا دەگاتە بیر كردنەوە و ڕۆچوون بە هەموو لق و پەلەكاندا و گەیشتن بە ڕەگ و بەو خاكەی كە دەقە مێژووییە كە و ڕوداوەكەی بە شێوەیەكی واقیعی تیادا چەسپاوە.
لێرەدا یادێك هەیە ، یادێكە هەریەكەمان بە شێوازێك و بە جۆرە هەڵسە نگاندنێك بیری لێدە كەینەوە و یادی دەكەینەوە، ئەویش یاد و جەژنی نەورۆزە، نەورۆز یادێكە سەروەریی و ئازادیی مرۆڤەكانی تیایە و دەربازبوونە لە كۆتی دیلایەتی و ژێر دەستەیی مرۆڤەكان و هەڵهاتنی خۆرێكی تازەیە لە ڕۆژێكی نوێدا ، شكانەوەی دڕكی جەور و ستەمی دەسەڵاتە خوێنمژەكان و ڕەوانەوە و گەشەكردنەوەی خونچەی ئومێدی سەركەوتنە.
هەشمانە وابیر دەكاتەوە كە دەبێت نەورۆز یادێك بێت بۆ دەسپێكردنەوەی سروشت و بڕانەوەی سەختی سەرمای زستان و بوژانەوەی سروشتی جوانی بەهار، ڕەنگە هەبێت تەنیا وەك یادێكی ڕۆتین بیری لێبكاتەوە و هەرزوو بیگوزەرێنێت و هێندە بە لایەوەگرنگ نەبێت، كە ئەمە چیە و نەورۆز كامە خاڵی وەرچەرخانە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا.
بە هەرحاڵ مێژوو زۆرە ، ڕوداو زۆرە ، زوش تێدەپەڕن . هەندێكیان بە خێرایی دەڕۆن، لە بەرئەوەی ناكرێت چاوەكانی سەرنج و تێڕوانین بە كزی ، یان بە هێواشی سەیری واقیعەكانی بكەن ، چونكە هەموو كەسێك تا دەگاتە هەموو كۆمەڵگەیەك بە مێژووەكەیدا دەناسێتەوە و خۆی دەناسێت ، واتا ئەگەر مێژووت نەبوو خاوەنی هیچ نیت و كائینێكی بێ ناو ناو نیشانیت، بە پێچەوانەوە ئەگەر مێژووت هەبوو خاوەنی خۆتیت و خاوەنی ناسنامە و جێگەی شانازیت بۆ خۆت و هەر كەسێكی دیكە ، بە مێژوودا لە دایكبوونی نەتەوەكەت و سەروەریەكانت دەنا سرێیتەوە.
نەورۆز ئەو جەژنەیە زۆر لە ئەدیبان و شاعیران وەك سمبۆڵێكی جوان و ڕازاوە و شاجوانێكی دەگمەن لە سەریان نووسیوە ، ماكیاژی جوانیەكانیان كردووە، لێكۆڵینەوەیان لە سەر كردووە، بەڵام باشتر وایە بچینەوە بۆ مێژوویەكی زۆر كۆن و دوور: كاتێك كە زەوی دروسبووە پێش ئەوەی مرۆڤەكان و كائینەكانی دیكە لە سەرزەوی نیشتەجێبن ماوەی دروستبوونی زەوی و ئاسمان شەش ڕۆژ و شەوی خایاندووە،
لە پەڕتوكەكەی ئاینی زەردەشتدا “ئاڤێستا” ئەوە هاتووە خوداكەی زەردەشت “ئاهورامەزدا” لە شەش خولدا ئاسمان و خۆر و ئاوو زەوی و زیندەوەر و مرۆڤی دروستكردووە، قۆناغی مرۆڤ ئاشنابوونی بووە بەو سروشتە تازەیە و ڕۆژێكی تازە بۆ ژیان، بەم بۆ نەیەوە مرۆڤ هەمووساڵێك لە یادی ڕۆژی دابەزینی بۆ ناو گەمەی ژیان جەژنێكی قەشەنگی گێڕاوە ، بەپێی ساڵنامەكەی زەردەشت هەر خولێك لە شەش خولی پڕۆسەی خەلق بە چەند ڕۆژێك تەواو بووە كۆی ڕۆژەكانی “۳٦۰” ڕۆژ تەواو دەكات ، ئەم ژمارەیەش تەمەنی ساڵ پێكدێنێت ، زەردەشتییەكان ئەم ژمارەیان دابەشكردووە بە سەر دوانزەمانگدا كە هەرمانگەی “۳۰” ڕۆژی بەر دەكەوێت ، بەم شێوەیە دەوری ساڵیان لە دوانزە مانگی “۳۰” ڕۆژیدا پێكهێنا ، ڕۆژی زیادەشیان داوەتە سەر تا تەمەنی ساڵ ببێتە “۳٦٥” ڕۆژ بەم پێنج ڕۆژە زیادەیان وتووە پێنجە میی “هێژك” بە عەرەبی پێی دەوترێت “خمسە مسرقە” واتە پێنجەمی دزرا و ناوی هەر مانگێك بە ناوی یەكێك “ئەمشاسپێدان” و فریشتە پچوك و یەزدانەكانەوە دیاری كراوە.
لێرەدا پێویستە بزانین لە سەردەمی ئاڤێستادا و اژەی “شەممە” كەواژەیەكی بابلی و كلدانیە سەر بە خێزانی سامیە، تێكەڵ بە خێزانی هیندۆ ئێرانی نە ببوو، كە زوبانی ئاڤێستا لقێكی سەرەكی ئەم زوبانەیە.
هەروا لە ساڵنامەكەی زەردەشتیدا سەرتای ساڵ بە هاتنی وەرزی بەهار دەستپێدەكات ، دەكەوێتە فەروەردینەوە “فەروەردین” یەكێكە لە حەوت ئەمشاسپێدا نەكانی” هورامەزدا ” لە یەكەم ڕۆژی ئەم مانگەوە تا ڕۆژی شەممەی جەژنێكی تێدە كەوێت پێی دەوترێت جەژنی نەورۆز ، كە ڕێكەوتی دروستبوونی خولی مرۆڤ دەكات، لەم كاتەدا سروش بە جوانی خۆی دەژیێتەوە زەحمەت و سەختی زستان بە سەر دەچێت، هەر بۆیە لە ڕۆژگارە كۆنەكاندا جەژنی نەورۆز شێوازێكی ئاینی بە خۆیەوە گرتبوو لە ڕێزلێنان و پەرستن بۆ خواوەند “ئاهورامەزدا” وەك كردنەوەی ئاگر لە سەر سەكۆ و شوێنە بەرزەكاندا چونكە ئاگر “ئاترا” بە هێماو جەوهەری ئاهورامەزدا سەیر دەكرا لە سەر زەوی، هەر بۆیە دەیبینین وشەی جەژن لە “یەز – یەژن” هاتووە كەوشەیەكی ئاڤێستاییەو بە واتای پەرستن و ستایش دێت.
هەرچەندە ئەم باسە ئەوە ناگەیەنێت جەژنی نەورۆز لە سەردەمی ئاڤێستاوە سەری هەڵدابێت ، بەڵكوو ئەگەر چاوێك بە میتۆلۆژی هۆزەكانی كورد و ڕەگەزەكانی دیكەی نەژادی هندۆ ئەوروپیدا بگەڕێین بۆ مان دەردەكەوێت كە جەژنی نەورۆز جەژنێكی كۆنی ئەو هۆز و ڕەگەزە هیندۆ ئەوروپیانە بووە. هەر لە ناوچەكانی زاگرۆس و خاكی مادوو ئەفغانستان و هیندوستان ژیاون. لە ساڵی” ۳۳٥” پ-ز فەیلە سوفی یۆنانیی [دیوجین سینوبی] كە ناسراوە بە “دیوجینی كەلبی” باسی جەژنێكی سەیر و سەمەرە بۆ ئەسكەندەری مەكدۆنی دەگێڕێتەوە كە لە خاكی “مادیا ” یان “ماد” هەموو ساڵێك خەڵكی ئەو خاكە جەژنێكی زۆر سەیر و سەمەرە دەگێڕن و چەند ڕۆژێ دەخایەنێت و پێیدەڵێن جەژنی “ساكیا”.
بە هەرحاڵ ئێمەی كوردیش نەورۆز بە گێڕانەوەی چیرۆكێكی ئەفسانەیی باس دەكەین كە ڕۆژگارێك دەردەخات لە جەور و ستەم و خوێن مژین و بەگژاچونەوە و سەرهەڵدان و رابونی هێزی ژێر دەستەیی بەسەر هێزی سەر دەستە و ستەمدا، ئێمەش وەكوو كورد، وەك نەتەوەیەك حەقی خۆمانە كە شانازی بە نەورۆز و ئەم ڕۆژە پیرۆزە بكەین و ئەدیبان و ڕوناكبیرانمان جێ پەنجەی خۆیان خستۆتە سەر ئەم یادە، ئەوەتا پیرەمێردی شاعیر و فەیلە سووف “حاجی تۆفیق” بە شێوازێكی زۆر سەرنجڕاكێش خەڵكانی لەسەر گردی مامەیارەوە كۆكردۆتەوە بە دەم خواردن و ئاهەنگە و ئاگر كردنەوە ئەم مێژووەی دوپاتكردۆتەوە و زیندوی كردۆتەوە ، كەلای ئێمەی كوردیش كردنەوەی ئاگر و مەشخەڵ وەك ڕەمزێكە بۆ ڕەواندنەوەی سەختیی سەرما و تەموومژی زستان هەر وەكوو لە بیرچونەوەی ڕۆژە نەهامەتیەكانی مرۆڤایەتی و بڵێسەدانە بە مەشخەڵی ئازاد بوون، لە ڕۆژێكی نوێدا كە خونچەكان و گەڵا دارەكان گژ و گیا و ژیان دەبێت بگەشێتەوە مژدەی ژیانێكی خۆش لە سروشتێكی بە هاری ڕازاوەدا بهێنێت.