جەمیلە شێخ مەحمود
ئەگەر بمانەوێت باس لە گۆرانكارییە كۆمەڵایەتی و ئابورییەكان بكەین ناتوانین تێڕوانین و فەلسەفەی ماركس لەو بوارەدا فەرامۆش بكەین، بۆیە ئەگەر بمانەوێت باس لە چەوسانەوەی ژن و پاشەكشەی پێگەی ژن لە كۆمەڵگادا بكەین ناچارین بگەرێینەوە بۆ فەلسەفەو شیكارییەكانی كارل ماركس.
لە ساڵی 1846 دا ماركس ئاماژەی بەوەدا كە چەوسانەوەی ژن لە ئەنجامی دابەشكردنی ئیش لە نێوان ژن و پیاودا سەری هەڵداوە؛ كەواتە لە قۆناغی كۆیلایەتیەوە، كە چەوسانەوەی مرۆڤ لەلایەن مرۆڤەوە سەری هەڵدا، بە شێوەیەكی تایبەت ژن دەچەوسێنرێتەوە. ژن لە ئەركی ئابوریی و سیاسیی دوور خرایەوە بە پاساوی هۆكاری بایەلۆژی جەستەی ژن، وەك بونیادی جەستەیی و سوڕی مانگانە و مناڵ بوون. لەو پێناوەدا لە ڕووی ئایینی و دابو نەریت و یاساكانەوە بەچەندین شێوازی جیاواز لەمپەر لەبەردەم تواناكانی ژنان دروست كراوە، تا پێگەی لە ئاستی روداو و گۆرانكارییەكاندا فەرامۆش بكرێت یان بە واتایەكی تر دوور بخرێتەوە بەرەو ناو چوارچێوەی ماڵ، بۆ نموونە دەسەڵاتدارانی شۆرشی فەرەنسا لە مانگی نیسانی ساڵی 1796 بە بڕیارێك ژنیان لە مافی بەشداریی سیاسی دوور خستەوەو بە هاونیشتمانی نەناسێنران، كە دەڵێت: (مناڵان، ئەوانەی عەقڵیان لە دەستداوە، ژنان، حوكم دراوان بەسزای جەستەیی و نیشانكراو، بە هاونیشتمانی دانانرێن).
لە ساڵی 6481 دا لە وڵاتانی ئەوروپا ژنان كەوتنە جموجۆڵ و داواكاری مافی (خوێندن تاكو پلەی خوێندنی باڵاو مافی هەڵبژاردن) بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەم داواكاریانەی ژنان ڕۆژنامەی (نیۆرك هیرالدا) لە 16/7/1846دا نووسی بووی پێشەواكانی بزوتنەوەی ژنان كە دەیانەوێت ماف بۆ ژنان وەربگرن مەبەستیان لەمە چییە؟ ئەمانە بەهیوای ئەوەن هەرشتێ كە پیاوان ئاواتی بۆ دەخوازن بۆ خۆیانی داگیر بكەن؛ ئەیانەوێ ببنە پارێزەر و پزیشك و كەشتییەوان و سەركردەی لەشكر لە كۆڕی جەنگدا؟ بەڵام ئەمە چەند پیاو دەەێنێتە پێكەنین كە (خاتوون)ی پارێزەر لەو كاتەدا لە بەردەم دادگا وەستابێ؛ لەسەركەینە وبەینەیەك چەندو چوون بكات لە پڕسكی بێتەژان و بیەوێت منداڵی ببێت. بەڵام ئەم تێز پێكردنە كاری لە بزوتنەوەكە نەكرد، هەر بۆیە پیاوان ڕاپەڕین و دەستیانكرد بە‌‌بەڵگە هێنانەوە لەناو (نوسراوی پیرۆز) كە ژن لە خوارو و پیاوەوە دانراوەو خواستی بزوتنەوەكەیان بە پڕو و پوچ و نەنگی و ئابڕووبەر لەقەڵەم داو دەیان ووت؛ خوا كە پیاوی دروست كرد بۆ ئەوەی كە ببێتە نوینەری ڕەگەزی مرۆڤایەتی؛ پاش ئەوە لەلا كەلەكەی چەپی ئەم پیاوەوە ژنی درووست كردووە.
پیاوانی دواكەوتوو هەمیشە سروشتی دروست بوونی جەستەیی ژن دەكەن بەپاساوی ئەولاسەنگیەی نێوان ژن و پیاو (بیز جۆزیڤ برۆدونی) فەرەنسەیی باوەڕی وابوو، كە ژن شێوەی دروست بوونی تەنها بۆ ناو ماڵ شیاوە، دژی ژنان چەندین ووتەی تری هەیە، بۆیە (جان دۆران) بە تەوسەوە پێی دەڵێت: (ئەری جەناب زەحمەت نەبێ پێم نالێت كام پارچەیەی لەشت تۆی كردۆتە یاسا دانەر؟)، لە وەاڵمدا جەنابی برۆدۆن ڕەنگی سوور هەڵگەڕاو هیچی تری نەوت.
هەنگاوەكانی ژنان بەرەو ئابووری
نەخشەی تێڕوانینی ئابوری سیاسیی ژنان كاریگەریی لەسەر تێگەشتەی عەلمانیەت و سیاسەتی لیبرالیزمی نوێ دروست كردووە. بەتایبەت كاتێك دەوڵەت، بازار ئازاد دەكات و )سیاسەتی خەسخەسە( )Privatisierung) بەئاراستەی چین و توێژە جیاوازەكانی كۆمەڵگا هەنگاو دەنێت، بەتایبەت توێژی ژنان لە بواری (تەندروستی و خوێندن و فێركردندا). هەروەها رۆڵی بینینی ژنان لەو تایبەتمەندییانەدا كاریگەریی لەسەر مەسەلەی ئازادی ژن هەیە لەسە ئاستی جیهان بەشداریی ئابوریی ژنان لەبەرە و پێشچووندایە.
ژنان لە پێناو نەهێشتنی جیاكاریی رەگەزیدا، بواری ئابووری بەهەند وەردەگرن، هەربۆیە بەشێوەیەكی رەخنەگرانە خوێندنەوە بۆ ئابوریی سیاسی دەكەن، وەك ڕەخساندنی هەلی كاركردنی ژنان لە هەموو بوارەكاندا، هەروەها بەهەند وەرگرتنی كاری ناوماڵ. تێڕوانینی ژنانی ئەكادیمی بۆ ئابوری ژنانە نەك خۆی لە كاركردنە تەقلیدییەكە لە دامودەزگا جیاوازەكاندا دەبینێتەوە، بەڵكو بەهەند وەرگرتنی ئەو كارانەی ژن لە مناڵ خستنەوە، كاری ناوماڵ و چاودێری مناڵ و چاودێری نەخۆش و پەككەوتەكان دەیكات بە كاری بێ كرێ یان بێ بەرهەم سەیر نەكرێت. هەروەها دەتوانین بڵێین تیۆری ئابوری ژنانە واتە لێكۆڵینەوەی رەخنەیی ئابوری كە بۆ زاڵبوون بەسەر جیاكاریی رەگەزییدا بە شێوەیەكی بەرنامە دارێژراو لەبەر رۆشنایی خەباتی كۆمەڵایەتی ئابوریی ژنان پشت بە تیۆری مەعریفە، مێژوو توێژینەوە و ئەزموون دە بەستێت. لە ساڵی 6717 چەندین ژن و ئابوریناسان و زانایانی كۆمەڵایەتی پاساوێكیان خستە بەرباس كە كاری ئاسایی ناوماڵ وەك (پەروەردە كردنی مناڵ و ئەندامانی خێزان و كەسانی بەتەمەن) لە كۆبەرهەمی ناوخۆ، یان داهاتی نیشتمانی هەژمار نەكراوە لە كاتێكدا ئەو كارانە خاڵی سەرەتای دەستپێكردنی هەموو بوارەكانی تری ئابورییە. لەو بارەوە بیتسی واریۆر دەڵێت: یەكەم بەرهەم كە مرۆڤ بەكاری دێنێت شیری مەمكەكانی دایكە، كە نرخەكەی نادرێت و وەك بەرهەمی خۆماڵی هەژمار ناكرێت، كە ژنان ئەوە بە نادادپەروەریی دادەنێن. هەروەها واریۆر دەڵێت: یەكەم ژانی مناڵبوون كە كرێكارێك دەهێنیتە دونیاوە یان بڵێین كرێكارێك بەرهەم دێنێت، هەروەها یەكەم كااڵ، شیری دایكە كە دەبەخشرێتە هەموو بەكارهێنەرێك (كرێكاری نوێ). دووەم، كاری پاككردنەوە كە ژنان ئەنجامی دەدات، پێویستییەكی گرنگی ژینگە. كارێكی تری ژنان چێشت لێنانە واتە گۆڕینی كەرەسەی خاو بۆ كاڵای بەكارهێنان. هەروەها ئەو ئارامی كۆمەڵایەتی و چاودێریی و خزمەتگوزارییانەی ژن پێشەكەش بە خێزانەكەی دەكات، دەبێتە هۆی ئارامی بازاڕو ئامادە كردنی كرێكار بۆ بازار. كەواتە ژن بناغەی بازاڕەو بوارەكانی ئابووری بنیات دەنێت، بەبێ كاری بنچینەیی و بەرهەمی بنچینەیی هیچ چالاكییەكی ئابووری نابێت و ناتوانین بەردەوام بین لە پەرەسەندن. لایەنگرانی ئابوریی ژنانە رەخنە دەگرن كەوا ئابوری تەقلیدی هەستاوە بە پشتگوێ خستن و پەراوێز خستنی ژنان و داهاتی ژنان، لە كاتێكدا كاری ژن لە ماڵەوە بەهەمان گرنگی كاری پیاوانە لە پیشەسازیدا.
كەواتە ئابوریی ژنانە چییە؟
ئابوریی ژنانە، بریتییە لە لێكۆڵینەوەیەكی ڕەخنەگرانە لە زانستی ئابوری و سیستمی ئابوری، لەگەڵ تەركیز كردن لە جۆر و شیكاریی گشتگیری ئابوری و شیكاریی سیاسیی. تەركیزی زیاتری توێژینەوەكانی ئابوریی ژنانە لەسەر ئەو بابەتانەیە كە لەو بوارەدا پشتگوێ خراون، وەك كاری چاودێریی، یان تیۆری ئابوری كە دەشێت چاكسازیی تیا بكرێت لە میانەی باشترین كاریگەریی و هەماهەنگی نێوان هەردوو ڕەگەز.
چەندین بیرمەند لەوانە (ئیستر بوسریب، ماریانە فیربیر، جولی نیلسون، مارلین وارینگ، نانسی فولبیر و ئالیسا مكای …) بەشدارییان لە‌‌فكری ئابوریی ژنانەدا كردووە. لەو روانگەوە مارلین وارینگ لەساڵی 6744 كتیبێكی بەناوی (“back come women the If)ئەگەر ژنان گەرانەوە، بڵاو كردۆتەوە.
لە ساڵی 1776 كۆمەڵەی نێودەوڵەتی بۆ ئابوریی ژنانە (E F F A I)دامەزراوە و هەوڵ دەدات بۆ بەربەرەكانێی لایەنگیری نێرینە لە ئابوریی كلاسیكی نوێ، زۆربەی ئەندامەكانی ئابوریناسن، هەروەها چالاكوان و شارەزایانی بواری تریشی لەخۆ گرتووە. ئەم رێكخراوە 166 ئەندامی لە 18 وڵات هەیەو وەك رێكخراوێكی ناحكومی ناسراوە.
