لە چەند رۆژی رابردوودا كوشتنی دوو مامۆستا بە دەستی خوێندكارێك و كوشتنی دوو كەسی دیكە كە هاوسەری یەكتری بوون لە شاری هەولێر لە لایەن برای ژنەكەوە كاردانەوەی زۆری لێكەوتەوە، بە جۆرێك سەرۆكی حكومەت بڕیاریدا كە هەموو بازاڕەكانی چەك دابخرێن و هەڵمەتی دەستبەسەراگرتنی چەكی بێمۆڵەت دەستیپێكرد‌و هەروەها هەموو چەكە مۆڵەتەكانیش دەبێت بە دیجیتاڵی تۆمار بكرێن.
بە گوێرەی ئامارەكان لە سەرەتای ئەمساڵەوە تا ئێستا ٣١ پیاو كوژراون ٢٣ ژنیش كوژراون، لە كاتێكدا ساڵی رابردوو بەگوێرەی ئامارەكانی پۆلیسی هەرێم ٢١٥ رووداوی كوشتنی بە ئەنقەست هەبووە و ٥٩ حاڵەتی كوشتنی هەڵەش تۆماركراوە.
بەگوێرەی ئامارەكانی وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان تا ئێستا ٢١ هەزار مۆڵەتی هەڵگرتنی چەك تۆماركراوە و پەرلەمانی كوردستانیش هەمواری نوێی یاسایی چەك بە خراپ دادەنێت و دەڵێت: “یاساكە لە بەرژەوەندی حكومەتە‌و هیچی دیكە”.
باڵانبۆ محەمەد، جێگری لیژنەی ناوخۆو ئاسایش‌و ئەنجومەنە خۆجێییەكانی پەرلەمانی كوردستان بۆ تۆڕی میدیایی تەوار وتی:”ئەو یاسا تازەیە كە هەمواركراوەتەوە هەمان یاسا كۆنەكەیە هەندێك گۆڕانكاری تێدا كراوە بەدڵی حكومەتە‌و تەنها بۆ كۆكردنەوەی پارە، بەجۆرێك ڕسوماتەكان بەشێوەیەكی خەیاڵی زیادكراوە ڕسوماتی ژێردەست بوون و هەڵگرتن و شوێنی چاككردن و شوێنی فرۆشتنی چەك زیادكراوە، كە هەموو ئەم ڕسوماتانە بۆ كۆكردنەوەی پارەیە نەك نەهێشتنی چەكی بێمۆڵەت”.
باڵانبۆ دەشڵیت: “لەكاتی وەرگرتنی متمانە لەپەڕلەمان، كارنامەی حكومەت شۆڕكردنەوەی دەسەڵاتەكان بوو كە ئێستا پێچەوانەیە، وەزیر هەموو دەسەڵاتەكانی لای خۆی كۆكردوەتەوە لە یاسای ژمارە ١٦ی ١٩٩٣ دەسەڵات لای پارێزگاكان بو لە یاسای ژمارە ٢ی ٢٠٢٢ هەمو دەسەڵاتەكان لای وەزیرە”.
ئەو پەرلەمانتارە رەخنەی هەیە‌و دەڵێت: “كێ هاوردەی ئەم چەكانە دەكات بەرپرسان و كوڕەكانیان یان هاوڵاتی بەشخوراو خۆیان یان لەبازاڕ پێیان دەفرۆشن یان بە دیاری پێیان دەدەن لە دوایشدا لێیان دەسەننەوە، ئەو چەكانەی كە دەستی بەسەردا دەگیرێت وەزیر خۆی تەسەڕوفی پێوە دەكات، ببینن دادپەروە دەبێت لەدابەشكردنیان بە سەر هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆدا بەپێی پارێزگاكان یان پێچەوانەكەی”.
توێژەرانی كۆمەڵایەتیش دەسەڵات بە هۆكاری یەكەمی زۆری رووداوەكانی كوشتن دەزانن، لەو بارەیەوە ڤیان جەلال، توێژەری كۆمەڵایەتی بۆ تۆڕی میدیایی تەوار وتی: “بۆچی ژیانی مرۆڤ ئەوەندە بێ نرخە، لەهەرێمی كوردستان ئەمە جێی پرسیارە، ئایا پەروەردەی خێزان‌و قوتابخانە یاخود میكانیزم یان سیاسەتی بەڕێوبردنی وڵات هۆكاری روودانی ئەم كێشانەیە، كە ئەمەش ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر واقیعی كۆمەڵگە بەتایبەتی لایەنە كۆمەڵاتییەكەی”.
ئەو توێژەرە دەڵێت: “من پێموایە دەسەڵات پشكی یەكەمی لەسەرهەڵدانی ئەم كێشانە هەیە‌و دواتر ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر دەروونی تاكەكان‌و هەر دیاردەیەكی ناتەندروستی لەنێو كۆمەڵگەدا هۆكارە كەسی‌و دەرونییەكان دەرئەنجامی بارودۆخە سیاسی‌و سەقامگیرییە كۆمەڵایەتییەكانە لە نێو كۆمەڵگەدا”.
كوشتن بە گوێرەی یاسا سزای بۆ دانراوە پارێزەرێكیش دەڵێت: “لەبەر ئەوەی سزاكان نەبوونەتە هۆی ئەوەی تاوان لەناوبرێت، چونكە چاكسازییەكان بارودۆخیان باش نییە و سزاكان جێبەجێ ناكرێن لەبەرئەوەی زۆر كەس بە ئاسانی لە سزادان هەڵدێت، بۆیە رۆژ بە ڕۆژ رووداوەكانی كوشتن زیاتر دەبن”.
فەرمان حەسەن پارێزەر بۆ تەوار وتی: “هەر كەسێك كەسێكی دیكە هان بدات بۆ خۆكوشتن و بە فیعلی لەسەر بنەمای ئەو هاندانە خۆی بكوژێت، ئەوا بەپێی ماددەی ٤٠٨ لە یاسای سزادانی عێراقی سزادەدرێت بەماوەیەك كە لە ٧ ساڵ زیندانیكردن زیاتر نەبێت، ئەگەر فریای كەسەكە كەوتن‌و نەمرد، بەڵام بەهۆی هاندانەكەوە هەوڵی خۆكوشتنی دابوو سزادەدرێت بەپێی هەمان ماددە بە(حەپس) كردن سزا دەدەرێت”.
دەشڵێت: “سەبارەت بە كوشتنی بە ئەنقەست بەپێی ماددەی ٤٠٥ بكوژ بە زیندانی هەمیشەیی سزا دەدرێت، هەروەها بكوژ بەپێی ماددەی ٤٠٦ سزاكەی سێدارەیە ئەگەر بە چەند رێگەیەك قەتلەكە بكات، وەك ئەوەی فەرمانبەرێك بكوژێت، یاخود باوك و باپیری خۆی بكوژێت، یاخود كوشتنەكە پلان بۆ دارێژراو بێت، یاخود زیاد لە دانەیەك بكوژێت، یاخود كوشتنەكە بۆ مەبەستی تاوانێكی دیكە بكات..هتد، یاخود رێگەی وەحشیگەری بەكاربهێنێت لە كوشتنەكەیدا، یاخود ژەهر بەكاربهێنێت”.
ئەو پارێزەرە، یاساكە بە باش دەزانێت، بەڵام دەڵێت: “سزاكان نەبوونەتە هۆی ئەوەی تاوان لەناوبرێت، چونكە چاكسازییەكان بارودۆخیان باش نییە، لەبەرئەوەی زۆر كەس بە ئاسانی لە سزادان هەڵدێت، لەبەرئەوەی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و سیاسی ئێمە وایكردووە لەهەموو كۆڵان و گەرەكێك كەسێك یا چەند كەسێكی دەسترۆیشتوو چەك بە دەستی لێبێت و خۆی لەسەرووی یاساوە ببینێت، لەبەر ئەوەی بەشێك لە بەرپرسان دیوەخانیان هەیە و داڵدەی بكوژان و هەڵاتوان دەدەن، هەروەها دۆخی ئابوری‌و كۆمەڵایەتی كێشە یەك لەدوای یەكەكان وایكردووە كۆمەڵگەیەكی توڕە دروست بێت و خەڵك لەسەر كاردانەوە ژیان ئەكات‌و بەئاسانی بڕیاری كوشتن دەدات، هەروەها دادگاكان بە زووی و بە پیشەییانە زۆرجار دۆسیەكان یەكلا ناكەنەوە، كێشەیەك چەند كێشەیەكی تر دروست دەكات وەك ئەوەی لە رووداوەكەی ئەم دواییە هەولێر لەكوشتنی دوو مامۆستاكەدا روویدا”.
فەرمان حەسەن ئاماژە بەوەشدەكات: “ئێستا رۆژانە لە دادگا سزای لەسێدارەدان بۆ تاوانباران دەردەچێت، بەڵام جێبەجێكردنی وەستاوە، لە ساڵی ٢٠٠٨ بەبریاری سەرۆكی حكومەت راگیرا، بۆیە ئەوانەی حكومی زیندانیان هەیە چارەنوسیان هەڵپەسێردراوە‌و حكومیان ناگۆرێت بۆ زیندانی هەتا هەتایی، بەڵكو هەر وا ماونەتەوە لە زیندان واتا هەركاتێك سزای لە سێدارەدان جێبەجێبكرێت ئەو كەسانەش دەگرێتەوە”.
لای خۆشییەوە د. كاروان حەمە ساڵح، پسپۆڕی كارگێڕی و ئابوری وتی: پێش دۆخی ئابوری، دۆخی سیاسی هەنگاوی یەكەم دەنێت و نائارامیی دۆخی سیاسیی ناسەقامگیری ئابوری دروس دەكات و هێزی موئەسەسەكان لاواز دەكات، گەر هەنگاو و پلانی ورد و بەپەلە لە كاتی خۆی و شوێنی خۆیدا نەنرێت، قەیرانەكان كەڵەكە دەبن و فەوزا دروست دەبێت. كە لە دۆخێكی وادا كارەسات و كێشە كۆمەڵایەتییەكان ڕوو لە هەڵكشان دەكەن.
ئەو پسپۆڕە ئاماژە بەوەشدەكات، كاتێك هەموو ئەو گرفتە سیاسی و ئابووریانە دێنە گۆڕێ، سەرجەم هاوڵاتییان لە چوارچێوەی یەكتردا كە پێداویستی یەك پر دەكەنەوە، گرفت بۆ ڕەوتی ژیان كردنیان دروست دەبێت، قەیرانەكان دەگوازرێنەوە بۆ ناخی تاك و چوارچێوەی ماڵ و نێو بازاڕ‌و نێو قوتابخانە‌و زانكۆ‌و دامەزراوەكانی تر، سووڕی ژیانیان دەگۆڕێت، هەڕەشە دەرەكییەكانی سەر ڕەوتی ژیانیان زیاد دەكات و دواجار نائارامی كۆمەڵایەتی دروست دەبێت.
دەشڵێت: “ئاخر كاتێك تاك یان خێزان خاڵی لاوازی هەبێت قابیلی چارەسەرە، چونكە زۆرجار خاڵی لاواز لە ڕووی زانستی كارگێرییەوە پرسێكی نێوخۆییە، بەڵام هەڕەشە و كارتێكەری دەرەكی (دارایی، سیاسیی، ئیداریی و هتد) قورسترە و زۆرینەی كات چارەسەری لە دەرەوەی توانای نێوخۆیدایە و سەپێنراوە، لەوێوە فشاری زۆری ژیانكردن دروست دەبێت كاتێك گرفتێك ڕووی تێكردوویت و دەستەڵات و توانات بەسەریدا ناشكێت، هەر بۆیە گرفتە دەرەكییە سیاسی و ئابورییەكان بە ناچاریی ژیان و دەروونی تاك و خێزان و كۆمەڵگە‌و دامەزراوەكان تێكدەدات”.
لە رابردوودا یاسای ژمارە 16ـی ساڵی 1993 تایبەت بە چەك هەبوو كە بەركاربووە تاوەكو رۆژی 28/4/2002، بەڵام كە یاسای ژمارە 2ـی ساڵی 2022 دەرچووو، لە رۆژنامەی وەقایعی كوردستان بڵاوكراوەتەوە بە ژمارە 282، كە لە یاساكەدا هاتووە چوار جۆر مۆڵەتی چەك هەیە لە هەرێمی كوردستان ئەوانیش مۆڵەتی دەستەبەركردن‌و هەڵگرتنی چەك، مۆڵەتی كردنەوەی شوێنی فرۆشتنی چەك، مۆڵەتی چاككردنەوەی چەك، ئەوانە هەموو بە یاسا رێكخراون، ئەو كەسانەی مۆڵەتیان پێدەرێت، دیاریكراون.
كۆچەر
