دیداری: ترێ محمود
زمانی كوردی لە ئێستادا لە بەردەمی هەرەشەی لاواز بووندایە بەهۆی وڵاتانی داگیركەر و نەتەوە سەردەستەكان و كاریگەرییەكانی جیهانگیری و زمانە جیهانیەكان و نەبوونی شێوە ئاخاوتن و نوسینی یەكگرتوو لە زمانی كوردیدا بۆ گفتوگۆكرد لەم بارەیەوە لە دیدارێكی تایبەتدا لەگەڵ مامۆستا و نوسەر (سروە نوری ئەزیز) باسی لە گرفت كێشەكانی زمانی كوردی كرد.
ترێ مەحمود: ئایا گرفتەكانی بەردەم زمانی دایك چیە؟
سروە نوری”بەهۆكاری دابەشكردنی كوردستان بەسەر چوار بەشدا، زمانی كوردی هەرەشەی زمانە سەردەستەكانی لەسەرە زمانی كوردی بە دوو ئەلف و بێی جیاواز دەنوسرێ، لە باكوور و رۆژهەڵات تا ئەمرۆش، خوێندن بە زمانی كوردی قەدەغەیە. ئەمەش وادەكا زمانی كوردی لەم بەشانەدا گەشە ناكات و پێش نەكەوێ. هەروەها نەبوونی زمانێكی یەكگرتوو. لە مەش مەترسیدارتر نەبوونی ستراتیژییەك و خواستێكی هاوبەش بۆ زمانێكی ستاندارد.
گرفتكی دیكەی گەورە، خۆبە كەمزانین لە بەردەم زۆرینەی ئەو دەوڵەتانەی كە كوردستانی بەسەردا دابەش كراوە. ئەمەش وادەكا بە نزم سەیری زمانی دایك (زمانی كوردی) بكرێ. هەروەها نەبوونی هەستی نیشتمان پەروەرێتی وایكردوە كە خۆشەویستی و هوشیاری بۆ زمان و پیرۆزییەكانی نیشتمان نەماوە.
گرفتێكی دیكەی بەردەم زمانی كوردی لەم هەرێمە بچووكەدا بەكارهێنانی دوو زاراوەی جیاوازە. بەداخەوە تا ئێستا رێكنەكەوتووین لەسەر یەك شێوەزار وەك زمانی ستاندارد، بەڵكو خوێندن بە دوو زاراوەی جیاوازە، لە دامودەزگاكانی هەرێمیشدا دوو زارەوەی جیاوازبەكاردەهێنرێ.
گرفتێكیتر لە زۆر قوتابخانەی ناحكومی دەستپێكی خوێندن بە زمانێكی دیكەیە، تەنانەت لە هەندێ باخچەشدا. جگە لە نەبوونی هوشیاریی لە بەها و گرنگی زمانی كوردی لە نێو خێزان و قوتابخانە و كۆمەڵدا، هاوكاتیش هیچ یاسایەك نیە رێگری لەم دیاردە مەترسیدارە بكات، كە لە سەر زمانە، پاشان دنیای تەكنیك و ئینتەرنێت و باڵادەستی زمانی ئینگلیزی، پێویستی بە توانایی لەم زمانەدا كردۆتە راستی، هاوكات نابێ هەرگیز باجەكەی زمانی دایك بیدا.
مەترسییەكی كە لەسەر زمانی كوردی هەبوونی ژمارەیەكی زۆری عەرەبە لە كوردستاندا، ئەم دیاردەش بە بەردەوامی لە زیادبووندایە. مەترسیەكە لەوەدایە كە هیچ داواكارییەك نیە لەسەر خەڵك و قوتابخانەی عەرەبی بۆ فێربوونی زمانی كوردی، بەپێی دەستووری ئێراق زمانی كوردییش زمانی فەرمییە، بەڵام تا ئێستا هیچ كارێك نەكراوە بۆ ئەوەی زمانی كوردی لەم دەوڵەتەدا زمانی فەرمیبێت. بۆ نموونە زمانی كوردی بۆ ناخوێنرێ لە ناوچە عەرەبنشینەكانی ئێراقدا، لە كاتێكا كە زمانی عەرەبی دەبێ هەموو مناڵێكی كورد لە هەرێمدا بیخوێنێ. یان بۆچی پەرلەمانتارە كوردەكان، لە پەرلەمانی ئێراق بە زمانی كوردی وتووێژ ناكەن.
ترێ محمود” پێویستیەكان بۆ پاراستنی زمان چیە و تاچەند ئەركی ناوەندە مەعریفی وكەسانی پسپۆڕی زمانەوانیە؟
سروە نوری” ئەركی پاراستنی زمانی دایك لە ئەستۆی هەموو تاكێكی كۆمەڵە. بۆ هوشیاری بەرانبەر ئەم بەرپرسیارێتیە دەبێ حكومەت سیاسەتێكی روون و ئاشكرای هەبێ بۆ پاراستن و گەشەكردن و بە زیندووهێشتنەوەی زمانی كوردی، پەروەردە و وەزارەتی خوێندنی باڵا زۆر بە هوشیارانە بەرنامە و پلانی خۆیان هەبێ بۆ پاراستن و پێشكەوتنی زمانی كوردی، خوێندن دەبێ بە زمانی دایك بێ. هەموو ئەو قوتابخانانەی كە بە زمانێكی دیكەیە دەبێت قۆناغەكانی سەرەتای بنەرەتی بەزمانی كوردی بێ و لە پۆلەكانی دواتردا وانەی زمانی كوردی وانەیەكی سەرەكیبێت.
بەكارهێنانی زمانی كوردی لە هەموو دامودەزگاكانی حكومیدا. بۆ نموونە یاسا هەیە كە دەبێ لە هەموو دادگاكاندا زمانی كوردی بەكاربێ، بەداخەوە تا ئێستا لە زۆر لە دادگاكاندا رێز لەم یاسایە ناگیرێ، لە كاتێكا كە دادگاكان دەبێ نموونەی بەرزبن بۆ رێزگرتن لە یاساكان.
هەروەها هەبوونی ناوەندێكی ئەكادیمی نیشتمانی، كە ئەركی سەرەكی هەوڵدان بێت بۆ هەبوونی زمانێكی ستاندارد و بۆ پاراستن و بە زیندووهێشتنەوەی زمانی كوردی، ئەم ناوەندە نیشتمانییە دەتوانێ كەسانی پسپۆر و شارەزا لە زمانی كوردی و نوسەر و یاساناس لە ژێر چەتری خۆیدا كۆبكاتەوە و ببێتە مەڵبەندێك بۆ وەڵامدانەوەی پرسیار و گومانەكان لەسەر رێنوس و رێزمان و هەموو ئەو پرسانەی دیكە كە پەیوەندی بە زمانەوە هەیە.
هەروەها هەبوونی دەزگایەكی حكومی، لە بواری تەكنیكی سەردەم و بواری ئای تی، كە هەموو تواناكان لە ژێر چەتری خۆیدا كۆبكاتەوە. ئەم هەوڵدانە هەنگاوێكی دیكەی گرنگە بۆ پێشكەوتن و گەشەكردنی زمانی كوردی لەم بوارەدا.
ترێ مەحمود” ئایا ژنان چ ڕۆڵكیان بینیوە لە پاراستنی زمانی دایك؟
سروە نوری” یەكەم پەیوەندی مناڵ لەگەڵ زمانی دایكدا. دایكە. لە دایكبوونی منداڵەوە رۆڵی گەورەی هەیە بۆ گەشەكردنی زمانی منداڵەكەی. لە كۆندا زیاتر دایك و نەنك و ئەو ژنانەی دیكە كە لە دەوری مناڵبوون و بە گێرانەوەی داستان و سەرگوزەشتە و چیرۆك زمانی قسەكردنییان هەمیشە بە زیندووی هێشتۆتەوە و كاریگەرییان لەسەر گەشەكردنی زمان و فراوانی هزری مناڵ هەبووە. هەمیشە منداڵ بە پرسیارەكانی لەسەر داستان و سەرگوزەشتەكان خەیاڵ و هزری زیاتر فراوان بووە. بەهۆكاری پرسیار و قسەكردن لەسەر داستان و چیرۆكەكان خەزێنەی وشەش لە لایان دەوڵەمەند بووە.
بە توانایی دایكان لە زمانی زگماكدا مەرجێكی سەرەكییە بۆ پاراستن و بەزیندوویی هێشتنەوەی زمانی دایك. كە ژن خوێندەوار بوو، كۆمەڵگەش خوێندەوار دەبێ… دایكە كە كچ و كور پەروەردە دەكا. هاوكاتیش، لە ئەمرۆدا كۆمەڵێ قەڵەمی بە توانا هەن لە كوردستان كە دەنوسن و لە خەمی زمان و ئەدەبی كوردیدان. بەراستی دایكی خوێندەوار كۆمەڵگەیەك لە نەزانین رزگاردەكا”.
ترێ محمود” كەم و كوڕێكانی دەوڵەت چیە لە پاراستنی ئەم زمانە؟
سروە نوری” گەر دەوڵەت خۆی لە خەمی گەلی خۆیدابێت، خەڵكیش لە خەمی نیشتمانەكەیدا دەبێ. نەبوونی هەستی نیشتمانپەروەری و خۆشەویستی بۆ زمان و پیرۆزییەكانی نیشتمان كارەسات بە دوای خۆیدا دێنێ. لە بری هەوڵدان بۆ زمانێكی ستاندارد، بەداخەوە خوێندن بە دوو زاراوەی جیاوازە. ئەوەندەی من ئاگاداربم هیچ پلانێك نیە بۆ پاراستنی زمانی كوردی لەم هەموو هەرەشەییەی كە لە سەرێتی. بە هۆكاری هەبوونی عەرەبێكی زۆر لە كوردستاندا و كاریگەری زمانی ئینگلیزی لە دنیای سۆشیال میدیادا، دەبێ حكومەتی كوردستان پلانی پاراستن و پارێزگاری زمانی كوردی هەبێ. سوید وڵاتێكی سەربەخۆیە و هەرەشەی لەسەرنیە، هاوكات لە ساڵی ٢٠٠٩ وە (یاسای زمان)ی هەیە بۆ پاراستن و پێگەی زمانی سویدی لەو وڵاتدا. بۆیە دەبێ یاسا هەبێ بۆ پەرلەمانتارانی كورد لە ئێراق بە زمانی كوردی قسە بكەن، خوێندنی زمانی كوردی لە قوتابخانە عەرەبیەكانی كوردستان، بەكارهێنانی زمانی كوردی لە سەر تابلۆ و نوسینەكانی سەر شەقام و دووكان و بازارەكان.
پاراستن و پێگەی زمانی كوردی، پارێزگاریكردنی زمانی دایك لە بیرچوونەوە و هەوڵدان بۆ پێشكەوتن و گەشەكردنی یەكێكە لە گرنگترین هۆكاری مانەوەی نەتەوەیەك. مرۆڤ بەهۆی زمانی زگماكی خۆیەوە پێناسەی نەتەوەیی خۆی بەدەستدەهێنێ. لە ڕێگای زمانەوە بە مێژوو و كولتووری نەتەوەیی خۆی ئاشنادەبێ. زمانی دایك بناغەیەكە بۆ پێشكەوتنی كەسایەتی و بیری تاكەكەس، كلیلێكە بۆ كردنەوەی دەروازەی كلتوری باو باپیران و ئەدەب و مێژووی نەتەوە. بەتوانایی لە زمانی دایكدا هۆكارە بۆ بەهێزی ناسنامەی نەتەوەیی و ئارامی و دڵنیایی ناخ و بڕوا بەخۆبوون. بۆیە هەوڵدان بۆ پاراستن و گەشەكردن و پێشكەوتنی زمانی كوردی ئەركێكی گەورەی نیشتمانیشە”.
خاتوو (سروە نوری ئەزیز)
لە ساڵی 1958 لە سلێمانی لەدایكبووە، لە ساڵی ١٩٨٢ لە وڵاتی سوید دەژی، پەیمانگەی تەكنیكی سلێمانی بەشی كارگێڕی و ئابوری خوێندووە، لە زانكۆی ستۆكهۆڵم بەشی بیركاری و زمانی دایكی خوێندووە، هەروەها لە زانكۆی ئۆرێبرۆ زانستە سیاسیەكان خوێندووە، لە ئێستادا مامۆستای بیركاری و ئاكۆنۆمییە لە ئامادەیی تولینێ لە شاری ستۆكهۆڵم، خاوەنی ١٢كتێبی چاپكراوە، هەندێك لەوانە بۆ خوێندن و فێربونی زمانی كوردییە لە سوید، خاوەنی چەندین وتاری پەروەردەیی و سیاسییە لە ڕۆژنامەكانی كوردستاندا.
