ئامادەكردنی: ترێ مەحمود
دیموكراسی ئەو كۆنسێپتەی كە ئەستەمە پێناسەیەكی جێگیر و دیاری بۆ بكرێت. چونكە ئەوانەی كە دەڵێن دیموكراسی واتا فەرمانڕەوایی لەلایەن گەلەوە، لە بەرامبەریشدا هەندێكیش هەن كە دەڵێن “دیموكراسی فەرمانڕەوایی گەل ناگەیەنێت بەڵكوو سیستەمێكە كار بۆ بەرژەوەندی گشتی دەكات. “رۆچر سكرتۆن ” فەیلەسوفێكی بەریتانی پارێزخوازە ئارتكڵیكی بە ناوی “سنوری دیموكراسی” بڵاوكردۆتەوە تێیدا ئاماژە بە سەرەتاكانی بنەمای دیموكراسی دەكات و ئەو دەستكەوتە بۆ پرۆتستانیەكان لە بەریتانیا دەگەرێنیتەوە و دەڵێت ” كەلتوری پرۆتستانی زیاتر لە كەلتوری ئیسلام لەگەڵ دیموكراسیی دا دەگونجێت”. ئەم ووتارەی رۆچر كۆمەڵێك شیكردنەوە هەڵدەگرێت دەتواندرێت لەسەر كۆمەڵگەی عێراقی بە نموونە جێ بە جێ بكرێت.
بنەماو پرنسیپە سەرەكیەكانی دیموكراسی ئەوكاتە دەچەسپێ كە دەوڵەتێكی عەلمانی هەبێت، دیموكراسی دەرهاویشتەیەكی گرنگە لە دەرهاویشتەكانی عەلمانی، وەكوو “ئەلبیرت كامۆ” كە فەیلەسوفێكی فەرەنسیە دەڵێت” ناتواندرێت یەك یاسا دابندرێت بۆ كۆمەڵێك هاوڵاتی لە ناو یەك وڵاتدا، ئەگەر ئاین لە دەوڵەت جیا نەكرێتەوە.” چەمكی (تیۆكراسی) و (دیموكراسی) بێگومان ئەم دوو چەمكە ناتواندرێت لە حوكمڕانیدا بخرێتە ناو یەك چوارچێوە و ببێتە سیستەمی بەرێوەبردن، ( تیۆكراسی ) واتای حوكمی ئاینی كە پشت بە پێكهاتەكانی شەرع و ئەحكامەكانی ئاین و تێكستە دینیەكان دەبەستێت و نابێت دەستكاری بكرێت، ئەم بنەمایانە دەبنە ئامانجی حوكمداری دەوڵەت، لێرەدا ئەحكامەكانی ئاین ڕاستیەكانی ناو ماڵ لە پێشەوەترن وەك لە بیركردنەوە فەلسەفیەكان و راستیە زانستیەكان، لە سیستەمی تیۆكراسی دا هاوڵاتی لە ژێر رەحمەت و سێبەری رێنماییەكانی خودا دایە، حوكمی ئاینی پشت بە بیروباوەری ڕەها دەبەستێت واتا لە رابردوو داهاتوو و ئیستا “ئاین بە چارەسەر بۆ بەرێوەبردنی دونیا دادەنێ”.
دیموكراسی جومگەیەكی گرنگی عەلمانیەتە. یەكێك لە مەرجەكانی دیموكراسیەت عەلمانیەتە، بەڵام مەرجیش نیە هەموو عەلمانیەت دیموكراس بێت، وەكوو ” كۆمۆنیستەكان و فاشیستەكان” جێ بە جێ كردنی ئەو سیستەمە لە كۆمەلگەیەكی ئاینی هێلی سورە، بە تایبەتی لە كۆمەڵگەیەكی ئیسلامی، ئەگەر هەوڵی دروستكردنیشی بدەن وەكوو لە عیراق ئەوا تەنیا لە چوارچێوەی سیاسەتدا لە ویشدا هەر شكست دەهێنی، چونكە سیاسەت كەلتور دروست دەكات ، سیاسەتیش لەسەر پرنسیپی ئاین و مەزهەبە، بۆیە ئەو سیاسەتەش كەلتورێكی ئاینی و مەزهەبی دروست كردووە ، لە ویشدا دەبێ باس لە شكستی و ئیفلاسی دیموكراسی بكەین.
هەربۆیەش لە گرنگترین دەرئەنجامەكانی پرۆسەی سیاسی لە كۆمەڵگەی عێراق، رووخانی دیكتاتۆری لە پێناو دروستكردنی سیستەمی دیموكراسی دا بوو، دیموكراسی لە كۆمەڵگەی عێراقی وەكوو مەكینەیەكی گەورەی بەرهەمهێنانی ” گەندەڵكراسی” بوو، دیموكراسی شكستخواردوو لە كۆمەڵگەی عێراقی ئەوەندە فۆرمێكی قێزەوەنی نا مرۆڤانەی لە خۆگرت كە سنوری هەموو ئەو پێناسانەی شكاند كە بۆ چەمكی دیموكراسی دانرابوون ، تا ئاستی ئەوەی وا لە ئەكتەری كۆمەڵایەتی كرد ئەنتی ئەم فۆرمە لە دیموكراسی بێت، هۆكاری ئەم دۆخە لە وەدا خۆی دەبینیەوە ( دیموكراسی بەرلەوەی سیستەمی سیاسی بێت، ئەوا سیستەمێكی خزمەتگوزارییە، بەڵام لێرەدا بە پێچەوانەوە بوو دیموكراسی سیتەمێكی سیاسی بوو بەر لەوی خزمەتگوزاری بێت.) لە رۆژئاوا دیموكراسی وەكوو سیستەمێكی خزمەتگوزاری و پارێزگاریكردن لە سەروەری مرۆڤ توانی جێگای خۆی بكاتەوە، لێرەدا دەپرسین ئایا وەكوو ” رۆچر” دەڵێ‌ هۆكارەكەی كەلتوری پرۆتستانی بوو؟ بەڵام لە كۆمەڵگەی عێراقی تێرمێكی تری بە خۆیەوە بینی، دیموكراسی ئەوەندە بچوككرایەوە لە شەرە گووتاری نێوان سیاسیەكان و دروستكردنی كۆمەلێك هێزی چەكداری میلیشیا و پێشاندانی هێز و گووتاری هەیمەنەدار بەسەر یەكتردا و ترساندنی هاوڵاتیان بە گووتارەكانیاندا و تێكدان و وێرانكردن بترازێت، هیچ مانایەكی بۆ مەدەنیەت و هاوڵاتی بوون و پارێزگاریكردن و خزمەتگوزاری مرۆڤ نەهێشتەوە.
ئەگەرچی ئەو دیموكراسییەی لە رۆژئاوا دروست بوو هێزی رۆشنبیرانی لە پشتەوە، بەڵام لە كۆمەڵگەی عێراقی دیموكراسیەت بە پاڵپشتی توێژێك بانكێشەی بۆ دەكرا كە هێزی مەزهەبە ئاینیەكان بوو كە لە بنچینەدا وەكوو لە سەرەوە ئاماژەوم بۆكرد جۆرەێك لە دوالیزمی ناكۆكی گەوەرە لە نێوان كارەكتەری تیۆكراس و سیستەمی دیموكراسی دا هەبوو. هەروەها غیاب و قەیرانی رۆشنبیران بە تایبەتی رۆشنبیرانی عەلمانی لە خۆ بە خاوەنكردنی ئەو دۆخە كاریگەرییەكی زۆر هەبوو لەسەر شكستی دیموكراسی لە كۆمەلگەی عیراقی، كارەكتەرە مەزهەبیەكان دەیانویست هەیمەنەی دۆخێك بكەن كە ناكۆك بوو لەگەڵ كەلتوری و بیركردنەوەیان ئەوان دەیانویست ببنە خاوەنی دیموكراسی لە عێراق نوێ دا كە محاڵ بوو، دیموكراسیەتێك بوو بە دەم ڕەشەباوە، قسەكردن لەسەر دیموكراسی لە كۆمەڵگەیەكی ئاینی و خێڵەكی شتێكی ئەستەم و نا لۆژیكە، چۆن ئەكرێت باس لە دیموكراسی بكرێت كە كۆمەڵ لە ژێر هەیمەنی كارەكتەری ئاینی دا بێت ؟
زۆربەی سەركردەكانی عێراق لە رێگای مەزهەبی و پاشخانی ئاینیەوە دروستبوون و حوكمی ئەو كۆمەڵگەیە دەكەن. ئەوان لە ژێر فشاری ئاین و مەزهەبدان .( ئەكتەرێك كۆمەڵایەتی دروستكراوی دەستی مەزهەب بێت، چۆن ئەتوانێ فەرمانڕەوای سیستەمی دیموكراسی بكات.) ئەمە یەكێكە لە پرسە گرنگەكان چونكە پرۆسەی بەرهەمهێنانی تاك لە كۆمەڵ.
دكتۆر شەونم یەحیا لە ساڵی 2005-2006 كۆلێژی ئاداب بەشی كۆمەڵناسی زانكۆی سەڵاحەدین تەواو كردووە. لە ساڵی 2008 لە زانكۆی لوبنای فرەنسی، زمانی فرەنسی خوێندووە. لە ساڵی 2009 -2010 لە شاری گرینۆڵ لە فرەنسا زمانی فەرنسی خویندووە و بڕوانامەی زمانی لە زانكۆی
centreUniversitaire d’ Etudes Françaises (CUEF)، Universite Stendhal – Grenoble 3
لە ساڵی 2010 -2011 لە خوێندنی باڵا بۆ تەواوكردنی ماستەر لە زانستی كۆمەڵناسی، بە وەرگرتنی زەمالەی خوێندن لە حكومەتی هەرێمی لە وڵاتی فرەنسا. لە ساڵی 2011-2012 ماستەری زانستی كۆمەڵناسی تەواو كردووە لە Ministère de l’enseignementsupérieur et de la recherché
.ÉCOLE DES HAUTES ÉTUDES EN SCIENCES SOCIALES (paris – france)
ساڵی 2016 دكتۆرای لە فەلسەفە لە زانكۆی سۆربۆن پاریسی بە دەستهێناوە لە ژێر سەرپەرشتی پرۆفیسۆر (Jean Salem) تێزی دكتۆراكەی لەسەر ( رۆڵی ڕۆشنبیران لە گۆرانكارییە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكان دوای دروستبوونی ئۆپۆزیسیۆن لە 2009 لە هەرێمی كوردستانی- عێراق
(Centre d’histoire des systèmes de pensée moderne- Université PANTHEON-SORBONNE، Paris1)
هەروەها قوتابی كۆمەڵناسی بە ناوبانگ (ئالان تۆرین) و فەیلەسوفی سەردەمی نوێ فرەنسا (ئالان بادیۆ) و پرۆفیسۆر (حمید بۆغز ئەسلان)بووە. لە بواری نووسین دا تا ئێستا چەندین وتار و بابەتی لەسەر كێشە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی كۆمەڵگەی كوردی بڵاوكردۆتەوە، لە ڕۆژنامەكانی كوردستا