به هۆى بوونه‌که‌یه‌وه بۆچوونى جیاواز له‌باره‌ى ناسینى ژن هه‌یه، له هه‌رشوێنێک بێت یان به‌هه‌ر هۆیه‌ک بێت، زۆربه‌ى زانا و ئه‌دیب و فه‌یله‌سوفه‌کان هه‌رکه‌سه‌‌و به گوێره‌ى پسپۆرییه‌که‌ى خۆى ژنى ناساندووه، ئه‌وانه‌ى ئه‌هلى هونه‌رن به هه‌موو جۆره جیاوازییه‌کانیه‌وه به سۆزدارى پێناسه‌ى ده‌که‌ن سیفه‌تى نه‌رم و نیانى ده‌خه‌نه پاڵ پێکهاته‌ى ژن، هه‌ندێکیتر باس له پێگه‌و واقعى ژن ده‌که‌ن له کۆمه‌ڵگه‌دا، به‌شێکى تر له‌م گروپانه په‌نا بۆ زانست ده‌به‌ن و له ڕووى پێکهاته‌ى بایلۆجی و ده‌روونى وئه‌ندامیه‌وه پێناسه‌ى ژن ده‌که‌ن و تاقیگه به‌کار ده‌هێنن بۆ ناساندنى.
ئه‌گه‌ر هاتو بمانه‌وێ لاپه‌ڕه‌کانى ئه‌ده‌ب هه‌ڵبده‌ینه‌وه له هه‌ر کونجێکى ئه‌م دنیایه‌دا، ئه‌وا ژنان ناونیشانى یه‌که‌من، هونه‌رمه‌ند کاتَێک داهێنان ده‌کات ده‌گه‌ڕێ به دواى ئه‌و شته‌ى ئیلهامى پێ ده‌به‌خشێ، هه‌ندێک له‌وهونه‌رى هونه‌رمه‌ندان سه‌رچاوه‌ى ئیلهامه‌که‌یان ژنه، هه‌ندێک به بوونه‌وه‌رێکى سۆزدار و هه‌ندێک به بێ دڵ وه‌سفى ده‌کات، هه‌ندێکیش هه‌موو هۆکاره‌کاره‌کانى خۆشه‌ویستى له ژندا ده‌بینن. به‌شێک له هونه‌رمه‌ندانیش جه‌سته‌ى ژن وه‌کو تابلۆیه‌کى دروستکراوى ئافه‌ریدکار ده‌بینن، له‌ناو ئه‌وانیشدا به‌شێکى تر به بوونه‌وه‌رێکى سێکسى ته‌ماشایى ده‌که‌ن، به‌م شێوه‌یه هونه‌رمه‌ندان دابه‌شبوون له به‌رجه‌سته‌کردنى شێوه‌ى ژن به شێوه‌ى هونه‌رى جیاواز، هه‌موو ئه‌وانه بریتیه له به‌رجه‌سته‌بوونى ماهیه‌تى ژن بۆ پیاو. تیۆرست و نوسه‌روشاعیره‌کان، مرۆڤه شارستانی و کۆنه‌پارێزه‌کان و سه‌رکرده و سیاسیه‌کان و ئه‌وانه‌ى چاودێرى ژن ده‌که‌ن، به گوێره‌ى ئه‌زموونى پێکه‌وه‌ییان یا ژن دڵخۆش ده‌که‌ن یاخود دڵ ته‌نگى ده‌که‌ن و ده‌یچه‌وسێننه‌وه.
له‌سه‌روو ئه‌وه‌شه‌وه بۆچوونى تر هه‌یه، بۆ نمونه واقعییه‌کان و کۆمه‌ڵناسه‌کان به درێژایى شارستانیه‌کان و جیاوازى کاته‌کان بۆچوونیان جیاوازبووه بۆ ژن، زۆر که‌م له‌مانه به چاوى دواکه‌وتووانه له ژنى ڕووانیووه، هه‌رگیز وایاندانه‌ناوه که ژن ئامرازێکه بۆ به‌خته‌وه‌رى و خۆشى پیاو، ڕۆڵى ژنیان بچوک نه‌کردۆته‌وه ته‌نها له منداڵبوون و وه‌چه‌خستنه‌وه، دیاره له نێوان ئه‌م کۆمه‌ڵناس و بیرمه‌ندانه‌شدا به شێوه‌ى هه‌مووه‌کى یان به‌شه‌کى بۆچوونى جیاواز هه‌بووه که به گوێره‌ى جیاوازى کۆمه‌ڵگاکان و هۆکاره کارتێکردوه‌کانى سه‌ر ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه وه‌ک ئایین و داب ونه‌ریت یان سرۆشتى ئابورى یاخود دروستبوونى …هتد ده‌گۆڕێت، ئه‌م هۆکارانه هۆکارن بۆ جیاوازى سه‌یرکردنى پێگه‌ى ژن، به‌ڵام واقیع هه‌ندێکجار خۆى ده‌سه‌پێنێ که به جۆرێکى تر پێناسه‌ى ژن بکرێت به‌وه‌ى که نیوه‌ى کۆمه‌ڵگه‌یه یان زیاتر، سه‌رتر له‌وه‌ش (ژن) جه‌مسه‌رى دووه‌مى ئه‌و موگناتیسه‌یه که به نه‌مانى ئه‌و موگناتیسه‌که هێزى ڕاکێشان له ده‌ست ده‌دات، هه‌روه‌ها ژیان بوونى نابێت. چۆن ده‌توانى ڕۆڵى دایک له‌بیر بکه‌ین له دروست کردن و باڵانس کردنى کۆمه‌ڵگه، زۆر ڕۆڵى تر که ژنان ده‌یگێڕن له بواره جیاوازه‌کانى ژیان.
به‌ڵام زانستى نوێ ئه‌و زانسته فزولیه‌یه که به شوێن شتى گه‌وره‌و بچوکدا ده‌گه‌ڕێ، گه‌ران به دواى ژن له ده‌ستپێکى کاره‌کانى زانستى نوێیه له هه‌موو کایه‌کاندا. له‌وانه لێکۆڵینه‌وه‌ى زۆر له باره‌ى هه‌موو ئه‌وانه‌ى په‌یوه‌ندییان به ژنه‌وه هه‌یه له ڕووى دروستبوونى بایلۆژى و ئه‌ندامى و ده‌روونى و ڕه‌فتار‌و هه‌موو ئه‌وانه‌ى په‌یوه‌ندییان به ژنه‌وه هه‌یه. زانست وه‌ڵامى زۆرێک له‌و پرسیارانه‌ى داوه‌ته‌وه له باره‌ى سۆزدارى و سیفه‌تى نه‌رم و نیانى ژن، هه‌روه‌ک ئه‌وه‌ى سایکۆلۆجیسته‌کان له باره‌ى ژنه‌وه ده‌یڵێن که زیاتر له پیاو توشى نائومێدى و هه‌ڵچوون و کاریگه‌ربوون و گریان ده‌بێته‌وه، پێیان وایه ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ڕژێنى (ئارسترۆجین) که هۆرمۆنى (سیرۆتین) ده‌رده‌دات ئه‌م هۆرمۆنه به‌رپرسه له دۆخى ده‌روونى مرۆڤ ، که ژنان به‌شێوه‌ى جیاوازتر له پیاوان ده‌ریده‌ده‌ن. به‌ڵام به نیسبه‌ت زانایانى بایلۆژییه‌وه جیاوازیان کردووه له چه‌ماوه‌کان و به‌رزیه‌کانى سه‌ر جه‌سته‌ى ژن له‌گه‌ڵ نزیکى جوڵه پێیه‌کانى که هۆکاره‌که‌ى ده‌گه‌ڕێننه‌وه بۆ شێوه‌ى دروستبوونى حه‌وزى ژن و بۆشایى نێوان لاقه‌کانیه‌وه هه‌یه، هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندیان به مناڵبوون و ئه‌و هۆکارانه‌وه هه‌یه که په‌یوه‌ندیداره. دواى ئه‌وه‌ى ماهیه‌تى ژن -مان له دیدى ئه‌وانه‌ى پێشتردا زانى، ئێستا ده‌توانین پێناسه‌ى ژن بکه‌ین و پێگه‌و شوێنى له ڕۆژگارى ئێستادا بزانین، له‌گه‌ڵ به‌رز بوونه‌وه‌ى ئه‌و ده‌نگانه‌ى داواى هه‌موو مافه‌کانیان ده‌که‌ن له‌وانه یه‌کسانیان له‌گه‌ڵ پیاودا و یه‌کسانى له کاردا و چه‌ندان مافى تر، هه‌ندێک له ژنان به‌ته‌واوى داواى یه‌کسانى ده‌که‌ن له‌گه‌ڵ پیاواندا له هه‌مووشتێکدا، ئه‌مه‌ش به ته‌واوى نه‌هاتۆته دى ته‌نانه‌ت له کۆمه‌ڵگه خۆرئاواییه‌کانیشدا به هۆى ئه‌و تێڕوانینه‌ى زانست له‌سه‌ر ژن خستوویه‌تیه ڕوو له ڕووى فیزیکى و بایلۆژى و ده‌روونیه‌وه. ژنان داواى مافى که‌متر یان زیاتر ناکه‌ن له‌و مافانه‌ى که پیاوان هه‌یانه، ته‌نها داواى یه‌کسانیه‌کى ڕێژه‌یى ده‌که‌ن، هه‌موو ئه‌و مافانه‌ى که ده‌بێت مرۆڤ هه‌یبێت و شمولى هه‌ردوو ڕه‌گه‌زه‌که ده‌کات به شێوه‌یه‌کى گونجاو ، له‌گه‌ڵ توانا و دۆخ و پێگه کۆمه‌ڵایه‌تیه‌که بۆ هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز گونجاوه، که‌واته یه‌کسانى بریتیه له (بالانس بوون) نه‌ک یه‌کسانى ته‌واو . زۆرن ئه‌و ژنانه‌ى به پێى زه‌مه‌نه‌کان ناویان چۆته مێژوه‌وه له هه‌موو بواره جیاوازه‌کاندا، له پاڵه‌وانانى عیشقه‌وه بۆ پاڵه‌وانه سیاسیه‌کان، کاتێک لاپه‌ڕه‌کان هه‌ڵده‌ده‌ینه‌وه زۆر له‌و ژنانه‌مان به‌رچاو ده‌که‌وێت که چۆن کاریگه‌رییان هه‌بووه له‌سه‌ر ڕووداوه‌کان و ده‌شتوانین ئه‌و ڕووداوانه بخوێنینه‌وه که کاریگه‌رى هه‌بووه له‌سه‌ر پێشکه‌وتنى ژن و کۆمه‌ڵگه. هێشتا ژن کارى قورستری ماوه، چونکه پێویستیان به تازه‌کردنه‌وه‌ى مێژوویى هه‌یه له‌باره‌ى مشتومڕکردن له‌سه‌ر کاریگه‌رى ئایدۆلۆژیا وتێڕوانینى جۆرى ڕه‌گه‌زى له باره‌ى مامه‌ڵه کردن له‌گه‌ڵ بابه‌تى مافه ئابورى و کۆمه‌ڵایه‌تى و ڕۆشنبیرییه‌کان، پێویسته به‌رده‌وام مێژووى تێکۆشانى خۆیان بخه‌نه ڕوو له پێناو دانپێدانان به‌وه‌ى مافى ژن ده‌چێته چوارچێوه‌ى مافه‌کانى مرۆڤ، هاوکات پێویسته تیشک بخه‌نه سه‌ر هه‌ندێک پرسى تیۆرى په‌یوه‌ندیدار به مافى ژن، له‌گه‌ڵ خستنه ڕووى هه‌ندێک پێوه‌رى نێو ده‌وڵه‌تى په‌یوه‌ندیدار به مافه‌کانى ژنان، له‌سه‌رو ئه‌مانه‌شه‌وه ده‌بێت ئاماژه به ئاڵنگارى و هه‌لى پێویست بدرێ به‌وه‌ى ژنان مافى تێکۆشانیان هه‌بێت له پێناو کارکردن له سه‌ر مافه ئابورى و کۆمه‌ڵایه‌تى و ڕۆشنبیرییه‌کانیان.
به هۆى زۆربه‌ى وه‌رچه‌رخانه سیاسى و ئابورییه‌کانه‌وه که ڕووى جیهانى گۆڕى له ده‌یه‌کانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا کاریگه‌رى قوڵى له دۆخى ژن دا دروستکرد، ئه‌گه‌ر به‌شێک له‌م وه‌رچه‌رخانه ئیجابى بێت، ئه‌وا به‌شێکى تریان پشتگیرى بوون له‌ولایه‌نانه‌ى که جیاکارییان په‌یڕه‌و ده‌کرد، هه‌روه‌ها ئاستی چوارچێوه‌یه‌کیان دیاریده‌کرد بۆ ده‌ستکه‌وتنى مافه ئابوریی و کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کان، به‌هۆى زیادبوونى پێکدادانه چه‌کدارییه‌کان و شه‌ڕه‌ناوخۆییه‌کانه‌وه خه‌ڵکه‌کان زیاتر ئاواره بوون و کرده‌وه‌ى تاوانکارى و توند‌و تیژییه‌کان زیاتر بوون، که ئه‌م کارانه به ته‌واوى و به شێوه‌یه‌کى تایبه‌ت کچان و ژنان ده‌کرێنه ئامانج، جیا له‌مه په‌ڕگیرو ئسولیه دینیه‌کان به‌ته‌واوى سه‌ربه‌خۆیى ژن ڕه‌تده‌که‌نه‌وه، قورسترین سزاى به‌سه‌رداده‌سه‌پێنن و دورى ده‌خه‌نه‌وه له هیومانیه‌ت. له‌ولاشه‌وه جیهانگیرى خێرایى ئابورییه‌کانى جیهان له‌سه‌ر به‌رنامه‌ى وه‌سفى په‌یکه‌رییانه ته‌نها نابێته هۆى لاوازکردنى ئابورى نیشتیمانى و “ده‌وڵه‌تى نه‌ته‌وه‌یى”، به‌ڵکو ده‌بێت هۆى هاندانى جۆره‌ها دروستکراوو به‌رهه‌مى کشتوکاڵى پیشه‌سازى، که ده‌بێته هۆی زیاتر ده‌ست به‌سه‌ردا گرتنى سه‌رچاوه مرۆییه سروشتیه‌کان، له‌م باره‌شدا زۆرترین زیان به‌ر هێزى کارکردنى ژنان ده‌که‌وێت، ئه‌مه‌ش له‌ناوخۆیدا زیادبوونى هه‌ژارى لێده‌که‌وێته‌وه، واده‌کات ژنان زیاتر هه‌ژارببن له‌وه‌ى پێشووتر، که پێى ده‌گوترێت (هه‌ژارى به‌مێینه کراو) ئه‌مه‌ش حه‌قیقه‌تێکه له حه‌قیقه‌ته‌کانى جیهانى ئیمڕۆ، ناتوانین نکۆڵى لێ بکه‌ین، سه‌رئه‌نجام ئه‌م دۆخانه‌ى ژن به ڕوونى درک ده‌که‌ین له وڵاتانى باشورى ئاسیاو عێراق و سوریا …تاد،.
نوسینی: شیرین تاهیر
