ئا: تریفە حەسەن
ئەنجومەنی دادوەری ئاشكرای دەكات، رێژەی جیابونەوەی هاوسەران لەشارەكانی هەرێمی كوردستان لە ساڵی ٢٠٢١ بەراورد بە ساڵی ٢٠٢٠ زیادیكردوە.
بەپێی ئاماری ئەنجومەنەكە، لە ساڵی ٢٠٢٠ دا ٨١٤٤ حاڵەتی جیابونەوە لە دادگاكانی هەرێمی كوردستان تۆمار كراون، بەڵام لە ساڵی ٢٠٢١دا رێژەكە بۆ ١١٦٩٩ حاڵەت زیادیكردوە.
حاڵەتەكان بەگشتی لە هەمو پارێزگاكان بەشێوەیەكی بەرچاو زیادیان كردوە، لە هەولێر لە ٣٢٦١ حاڵەتەوە بەرزبوەتەوە بۆ ٤٠٤٣ حاڵەت، لە سلێمانی لە ٣٠٠٢ حاڵەتەوە بوە بە ٤٧٦٧ حاڵەت، لە دهۆكیش پێشتر ١٣٠٣ حاڵەت بوە و بۆ ساڵی دواتر بوە بە ١٧٩٦ حاڵەت، لە ئیدارەی گەرمیانیش بەهەمانشێوە لە ٥٧٨ حاڵەتەوە بۆ ١٠٩٣ حاڵەت بەرز بوەتەوە.
هەروەك لە ئامارەكانی دادگای باری كەسی سەر بە سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچونەوەی پارێزگای دهۆكدا هاتوە، زۆرینەی رێژەی جیابونەوەكان لەتەمەنی نێوان ٢٥-٣٠ ساڵیدان، بە پلەی زۆریش بەهۆی نەزۆكی و ناپاكی و نەبونی ماڵی جیاوە بووە.
ئەم زیادبونەی رێژەی جیابونەوە، هاوشانە بە زیادبونی رێژەی هاوسەرگیرییش، بەشێوەیەك هەر بەپێی ئەو ئامارە، بە گشتی جگە لە سنوری گەرمیان، لە پارێزگاكانی دیكە رێژەی هاوسەرگیریی زیادی كردوە.
لەهەولێر لە ساڵی ٢٠٢٠ دا ١٦٨٠٣ هاوسەرگیری ئەنجامدراون، بەڵام لە ساڵی ٢٠٢١دا رێژەكە بۆ ١٨٩٦٤ هاوسەرگیری بەرز بوەتەوە، لە سلێمانی رێژەكە لە ٢٠٢٠ دا ١٥٨٦٢ هاوسەرگیری بوە، ساڵی ٢٠٢١ بوە بە ٢٠١٤٧ هاوسەرگیری، هەرچی دهۆكیشە لە ساڵی ٢٠٢٠ دا ١١٧٤٥ هاوسەرگیری ئەنجامدراون، بەڵام لە ساڵی ٢٠٢١دا رێژەكە بۆ ١٣٤٤١ هاوسەرگیری زیادی كردوە، بەڵام ئیدارەی گەرمیان لە ساڵی ٢٠٢٠ دا ٢٥١٩ هاوسەرگیری تێدا ئەنحام دراوە و بۆ ساڵی دواتر كەمبوەتەوە بۆ ٢٢٨٥ هاوسەرگیری.
بەهۆی ناكۆكی‌و نەگونجانەوە، ئەو رێكارە یاساییانە چییە بۆ جیابونەوەی هاوسەران؟
هەتاو ڕەشید مافناس، دەڵێت: “هەریەك لە ژن یاخود پیاو ئەگەر هۆكاریان هەبوو یان ناكۆكی بەردەوامیان هەبوو هۆكاری هەبوو كە نەتوانن بەردەوام بن لە پێكەوە ژیان، هەریەكێ لەو دوانە، دەتوانێ داوای جیابوونەوە بكات، بەبێئەوەی هیچ مافێكی لێزەوت بكرێت، واتە هەموو مافێكی خۆی وەرئەگرێت هەر لایەك ستەم كار بێت مافی لێ وەرئەگیرێتەوە‌و دەدرێت بە ستەملێكراو، رێكارە یاساییەكان وەك هەموو داوایەك كە ئەچێتە دادگایی باری كەسێتی و داوایەك پێشكەش ئەكات بۆ جیابوونەوەو خستنەرووی هۆكارەكان، لەبەر ئەم هۆكارانە من ناگونجێم لەگەڵ هاوسەرەكەمدا داواكارم جیابكرێینەوە لەرێگەی دادگاوە وە مافەكانیشم پارێزراو بێت”.
دەربارەی دادگا چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم كەیسانەدا دەكات؟
هەتاو رەشید وتی: هۆكاری ناكۆكی زۆربەی كات لە كاتی پێشكەشكردنی داوەكەدا دەنوسرێت، دادگاش بۆ ئەوەی لێكۆڵینەوە لەم هۆكارانە بكات، هەڵدەستێت بەدانانی ناوبژیوانێك بەپێی مادەی ٤١ فەقەرەی ٢، ئەو ناوبژیوانەش دوو كەسی نزیكی ژن‌و پیاوەكەن، ئەو دوو كەسە هەردووكیان لە جەلسەی داهاتوی دادگادا دانیشتنیان ئەبێت لەگەڵ ژن و پیاوەكە لە هۆكاری جیابوونەوەكە‌و هۆكاری ناكۆكییەكەیان ئەكۆڵنەوە، ئەگەر گەیشتنە ئەنجامێك ئەوا راپۆرتی خۆیان ئەنوسن بۆ دانیشتنی داهاتوو ئەیدەن بە دادوەر، دادوەریش لەسەر ئەوە لێكۆڵینەوە ئەكات و ئەگاتە بڕیار، ئەگەر ئەم دوو ناوبژیوانە نەیانتوانی بگەنە ئەنجامی كۆتایی و لەگەڵ ئەوەشدا نەیانتوانی ژن و مێردەكە رێكخەنەوە یان هۆكاری جیابوونەوەكە باس بكەن بەتەواوی بزانن هەڵەی كامیانە، ئەو كاتە دادگا خۆی داوا لە ژن و مێردەكە ئەكات كە خۆیان كێیان پێ باشە هەڵیبژێرن وەك ناوبژیوان بۆ ئەوەی لە نێوانیاندا بێت ئەمەش بەپێی مادەی ٤١ فەقەری٣، ئەگەر خۆشیان نەیانتوانی هەڵیبژێرن ئەوە دادگا خۆی ناوبژیوان هەڵئەبژێرێت، ئەم ناوبژیوانە گفتوگۆیان لەگەڵدا دەكات‌و لەهۆكارەكان ئەكۆڵێتەوە و راپۆرتی خۆی بە وردی پێشكەش ئەكات، ئینجا رێژەی كەمتەرخەمی ژن و مێرد دیاری ئەكرێت بەپێی راپۆرتی ناوبژیوانەكە.
دەربارەی ئەو ناوبژیوانەی كە دادەنرێت پێویستە چی بكات و ناوبژیوان كێن ئایا كەسوكارن یان كەسی شارەزاو پسپۆر؟
هەتاو رەشید ئاماژەی بۆ دەكات: بێگومان دەبێت كەسێكی شارەزابێت لە كاروباری خێزانیدا، لەهۆكاری جیابونەوە كەسێكی ژیر و دانا بێت، زۆربەی كات توێژەرە دەروونی و كۆمەڵایەتییەكان دادەنرێن، یان كەسانێك كە شارەزاییان هەیە لە كێشەی خێزانیدا، ئەو كەسانە دائەنرێن و راپۆرتەكانیان موعتەبەر ئەبێت بۆ دادگا، لەبەر ئەوەی شتێكە چارەنوسی خێزانێكە بەدەستی ئەو كەسەیە ئەبێت شارەزاییەكی تەواویان هەبێت بۆ ئەوەی دادگا بتوانێت پشتیان پێببەستێت كاتێك كە بریار دەرئەكات.
ئایا لە چ كاتێكدا دادگا بڕیاری جیابوونەوە دەدات؟ ئەو مارەیی پاشەكییە چۆن دەدرێت؟
هەتاو رەشید: ئەگەر ناوبژیوانی سێیەمیش نەیتوانی ئەو رێژەیە دیاری بكات، ئەو كاتە یەك ناوبژیوان دیكە بۆ دوو ناوبژیوانەكە زیاد ئەكرێت، ئەگەر ئەوان كێشەیان هەبوو لەرێژەكەدا لەم كاتەدا دادگا ناوبژیوانی سێیەمیان بۆ زیاد ئەكات بۆ ئەوەی لایەكیان ببێتە دوو كەس لایەكیان یەك كەس بێت ئەو كاتە بەپێی رای زۆرینە دیاری ئەكەن كە ژنەكە رێژەی كەمتەرخەمی چەندە‌و پیاوەكەش رێژەی كەمتەرخەمی چەندە، ئەگەر دادگا بەتەواوی لێیكۆڵییەوە لە ئەنجامی راپۆرتی ناوبژیوانەكان‌و بۆی دەركەوت كە ئەمانە ناتوانن بەردەوام بن لەژیانی هاوسەرگیری، بریاری جیابوونەوەیان ئەدات، ئەگەر جیابونەوەكە دوای گواستنەوە بوو، ئەو كاتە ئەگەر كەمتەرخەمییەكە بەپێی راپۆرتی ناوبژیوانان ئەگەر لە لایەنی ژنەكەوە بوو مارەی پاشەكی ناكەوێت، ئەگەر كەمتەرخەم ژنەكە بوو وە گوازرابۆوە مارەی پێشەكی وەرگرتوەو تەواو، بەڵام مارەی پاشەكی ناكەوێت، ئەگەر لایەنی پیاوەكە بوو ئەوكاتە هەموو مافەكانی و مارەییەكەی خۆی ئەكەوێت، ئەگەر نەگوازرابۆوە‌و كەمتەرخەمییەكە بەتەواوی لایەنی ژنەكە بوو ئەوكاتە ئەبێت مارەیەكەی باتەوە، ئەگەر كەمتەرخەمییەكە لە هەردوو لایان بوو ئەوكاتە مارەیەكە ئەكرێت بە دوو بەشەوە بەپێی كەمتەرخەمی هەركامیان، ئەوكاتە ژنەكە ئەوەنەی ئەكەوێت‌و ئەوەی كەشی ئەگەرێتەوە بۆ پیاوەكە، لەو حاڵەتانەدا بەپێی رێژەی كەمتەرخەمی مارەیەكە دیاری ئەكرێت مافەكانی ژنەكە ئەكەوێت.
دەربارەی هۆكارەكانی جیابونەوە چین لەم سەردەمەدا ؟
هەتاو رەشید وتی: ئێستا هۆكار زۆرە بۆ جیابوونەوە، بەتایبەتی سۆشیال میدیا زۆر بەخراپی بەكاردێت، بەداخەوە ئەمە لە ئێستادا سەرەكیترین هۆكاری جیابونەوەیە، هۆكارێكی دیكە لایەنی دارایی و ئاستی رۆشنبیری ئەو دوو كەسەیە هەتا چەند دەتوانن لەگەڵ یەكدا بن.
دەربارەی ئایا ئەو یاساییە پێویستی بە گۆڕانكاری نییە بۆ ئەم سەردەمە بگونجێت واتە یاساكە هەتا چەند لەگەڵ ئەم سەردەمە خۆی گونجاندوە؟
هەتاو ڕەشید وتی: گۆڕانكاری بۆكراوە بەپێی یاسای ژمارە ١٥ی ساڵی ٢٠٠٨ی پەرلەمانی كوردستان پێموابێت هەموو شتەكانی زۆر بەرێكوپێكی باس كراوە، بەڵام بەمەرجێ جێبەجێكردنەكەی ئایا چۆن جێبەجێدەكرێت ئەوە ئەكەوێتە سەر دادگاكان كە چۆن جێبەجێیدەكەن ئەگینا یاساكە بە بۆچونی من مادەی ٤١ هیچ كەموكورتی تێدا نابینم.
هەر سەبارەت بەهۆكارەكانی زیادبوونی جیابونەوەی هاوسەران، زانا جەبار دەرووناس دەڵێت: جیابونەوە دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی باوە، لە دێر زەمانەوە هەبووە، بێگومان ساڵ بەساڵ لە هەڵكشاندایە، بەهۆی زیادبوونی مرۆڤەكان و زۆربوونی فشارەكانەوە، بەهۆی فشاری كۆمەڵایەتی ومادی ودەروونی‌و گشتییەوە بێت، هەریەكێك لەمانە دەبێتە زیادبوونی جیابونەوەی هاوسەران، لەراستیدا هۆكارە كۆمەڵایەتیەكانە لەو چوارچێوەش دەتوانم بڵێم هۆكاری بێكاری و بەرزبونەوەی بازاڕی شتومەك‌و دانەمەزراندنی دەرچووی زانكۆكان، بەرزبونەوەی نرخی كەلوپەل و خۆراك‌و كۆچكردنی هاوڵاتیان بۆ دەرەوەی وڵات كە ئەمانە هەموو هۆكارێكن بۆ زیادبوونی جیابونەوە هاوسەران.
دەربارەی تۆڕەكۆمەڵاتیەكان هۆكارێكن بۆ زیادبوونی جیابونەوە هاوسەران، زانا جەبار وتی: بەدڵنیاییەوە تۆڕەكۆمەڵاتییەكان كاریگەری لەسەر زیادبوونی ڕێژەی جیابونەوەی هاوسەران هەیە، لە یەكترازانی خێزانەكان‌و خیانەتی زەوجی‌و تۆڕەكۆمەڵاتییەكان وا لەهاوسەران دەكات لەیەك دووربكەونەوە‌و گۆشەگیریان بكات، هەروەك وا دەكات هەست بە خۆشەویستی یەكیتری نەكەن‌و دوورە پەرێز بن لەیەكتری، ئەمەش خۆی لەخۆیدا یەكێكە لەكێشەكان.
دەربارەی پێشنیاری زانا وەك دەرووناسێك دەڵێت: پێشنیارم بۆ خێزانەكان‌و ئەو كەسانەش كە ژیانی هاوسەریان دروستكردوە، تەنیا لایەنی كات بەسەربردن و خۆشی لە زەمەنی هاوسەرگیری
لەیەك نەیەنەوە، پرۆسەی هاوسەرگیری تەنیا دووكەس نییە تەنیا لایەنی جنسی و خۆشی نییە، ئەوەی گرنگە پرۆسەی هاوسەرگیری لەیەك تێگەیشتنە، گونجاندن‌و رێزگرتن‌و خۆشەویستی بەلێكدانی گشتی پرۆسەی هاوسەرگیری تەنیا لەیەك خاڵ نابینێتەوە‌و زەق نەكرێتەوە، هەمیشە لەیەك بدرێتەوە ئینجا پرۆسەكە ئەنجام بدرێت.
