(زۆر فەیلەسووفی ژن هەبوون و هیچ بەرهەمێكیان نەگەشتوە بە ئێمە)
د. رەبیعە جەڵتی

باشە دەبێت ئەو هەموو ژنە فەیلەسووفەی، كە لە ناو مێژووی دێرینی فكری مرۆڤایەتیدا بوونیان هەبووە، بۆ كوێ چووبن؟

ئەمە ئەو پرسیارە بوو، كە كاتێك لە ئەسینا چاوم بڕیبووە وردەكارییەكانی سیمپەزیۆمەكە، بە بیرمدا هات! چونكە سەنتەرەكە پڕی بوو لە دەنگی گفتوگۆكردنی ژنان و پیاوان و دەنگی ئەوان بە هەموو كونجێكی ئەو شوێنە جوانە دەگەشت… دەبێ ئەو ژنانە لە كوێ بن؟ ئەی كوا؟ شوێنەوارەكانیان چییان بەسەرهات؟ خۆ لە سەدەی شەشەمی پێش زایین و لە سەردەمی فیساگۆرسدا ژنێكی فەیلەسووفمان هەبووە ناوی (تیانۆ) بوە. چۆن بچین لە شوێنەوارە فەلسەفییەكانی ئەو بكۆڵینەوە؟ ئەو هاوسەردەمی فیساگۆرس بوە و لە ئەسینادا ژیاوە.

تیانۆ هەمیشە لە كۆڕەكانی فیساگۆرسدا ئامادە بوە، موریدی خۆی بوە، ئەوەندە لێیەوە نزیك بووە، كە هەندێك كەس وایان زانیوە ژنیەتی. ئەم ژنە هێندە كارامە بووە و لe گفتوگۆكردندا هێندە لێهاتو بوە، كە زۆر كەس پێیان وایە جێگرەوەی (پرۆنتینۆس) بێت.

بە هەرحاڵ ئەستەمە بتوانرێت چاوپۆشی لە ڕۆڵی گەورەی تیانۆ لە ناو كۆڕەكانی فیساگۆرسدا بكرێت، چونكە توانا و ئاستێكی گفتوگۆكرددنی بەرزی هەبوە، بەباشی ڕێوڕەسمی كۆڕە فیكرییەكانی ئیدارە داوە، بەڵام بەداخەوە بابەتی بەڵگەیی نوسراوی زۆر لەمڕوەوە لە بەر دەستدا نیین، تەنانەت ئەو بابەتانەش كە سەرباری جەوری ڕۆژگار ماونەتەوە، گومان لە ڕاستبوونیان دەكرێت. چونكە ئێستە ئەوەی كە باس دەكرێت و هەیە هەر تەنها ناوی (تیانۆ) نییە، بەڵكو باسی ئەوەش هەیە كە لە پاشی ئەویشەوە ژنی فەیلەسووفی تریش هەبووبێتن و هەر ناویشیان تیانۆ بوبێت، كە ئەمانیش لە دوای سەدەی شەشەمی پێش زایینەوە ڕۆڵیان لە دەوڵەمەندكردنی كەشە فەلسەفییەكاندا هەبووبێت. لەمەوە ئەو ئاماژەیە بۆ ئێمە دەردەكەوێت كە تیانۆ لەڕووی بوونی بابەتی فەلسەفییەوە كەسێكی دەوڵەمەند بووبێت، یان ئەو شتانەی كە بەرهەمی فیكری ئەون بەهای مێژوویی و فەلسەفیی زۆریان هەبوبێت، بەڵام ئەوەندە نەماونەوە بگەن بە ئێمە. لەوانەشە دیوێكی تری ئاماژەكانیش ئەوە بێت، كە چەندان فەیلەسوفی تری ژن هەبووبن، ئامادەیی خۆیانیان لە كۆڕ و دانیشتنە فەلسەفییەكاندا سەلماندبێت، بەرهەمی عەقڵ و فكری ئەوان پەڕیبێتنە ناو كتێب و نوسینی كەسانی تری فەیلەسوفەوە، بۆیە بە مەبەستەوە ناویان نەهێنرابێت و وون كرابێتن. بەم شێوەیە بە هەموویان گوترابێت تیانۆ، بۆ ئەوەی ناوبزر بكرێن، بۆیە كە گوتراوە (تیانۆ) ئیتر ناوی ئەو بووبێت بە ئاماژەیەك بۆ بوونی فەلسەفەیەكی ژنانە، كەواتە تەنها بونی ناوی ئەو، بەس بوە.

ئەی فەیلەسووفە ژنەكان لە كوێن؟ كوان نوسینەكانیان؟ ئایا بۆ ئەوەی كە لە ناو زاكیرە و یادی بە كۆمەڵی خەڵكدا بمێننەوە، پێویستە نوسینیان هەبێت؟ خۆ ئەوە سۆكراتە، حەرفێكی نەنوسیوە، بوودا و ئێپیكتیتوس نوسینیان لە پاش بەجێ نەماوە. بەڵام باشیی بەختیان لەوەدایە، كە لە پاش خۆیانەوە كەسانی تر هاتوون شتەكانی ئەوانیان نوسیوەتەوە، یان لەسەریان نوسیون. باشە چی ڕووی دەدا، ئەگەر سۆكرات(٤٧٠ – ٣٩٩ پێش زایین) خۆی شتی خۆیی نوسیبایە، یان پاشماوەیەكی نوسینی لێ بەجێ بمایە؟ نەوەك شاگردەكانی (وەك ئەفلاتۆن) لە بریی خۆی بینوسنەوە! ئەم ئەفلاتۆنە هەرگیز ڕۆڵی ژنی بە كەم نەزانیوە، كێ دەزانێت، خۆ ئەگەر نوسینی سۆكرات بمایە، ڕەنگە ئەو باسی ئەو فەیلەسووفە ژنەی كردبایە، كە ناوی (ئەسپازیا) یە و دنیای سەردەمی خۆیی پڕ كردبو لە مەعریفە. واتە دنیاكەی بە خۆیەوە سەرقاڵ كردبوو. هەڵوێستێكی نامۆ هەیە، كە لە سۆكرات بینراوە، ئەویش ئەوەیە، كە داوای كردوە لە كاتی دادگاییكردنەكەیدا ، هیچ ژنێك لە هۆڵی دادگاكەدا نەبێت. ئەم هەڵوێستەی ئەو خوێندنەوەی زۆری بۆ كراوە و دەكرێت. ئەگەر سۆكرات خۆی مێژوی ژیانی خۆیی نوسیبایە، كاریگەریی ژیاننامەكەی زۆرتر دەبوو، لەوانەشە خۆی باسی ئەوەی بۆ كردباین، كە چەند عەقڵی ئەسپازیای بەدڵ بووە، بیگوتبا، كە خۆی چەند جار چوە لە ناو ساڵۆنی فەلسەفیی و گفتوگۆكان و مشتومڕەكانیدا دانیشتوە، چونكە ئەوە هەر تەنها سۆكرات نییە، كە سەرسام بوبێت بە ئەسپازیای فەیلەسوفی ژن، بەڵكو تەواوی دنیای ئەو سەردەمە بە سەرسامییەوە لێیان ڕوانیوە. ئەگەر سۆكرات شتی نوسیبا ، ڕەنگە ئەوەشی بگوتبا كە چەند سەرسامە بە عەقڵ و زەینی ڕۆشنی ئەم فەیلەسوفە ژنە و بە شێوازی گفتوگۆكردنەكانی. لەوەش زیاتر دەگوترێت، كە سۆكرات ئەسپازیای ژنی لە زۆر فەیلەسوفی پیاو بەلاوە باشتر بوە.

لەبەر بوونی چەندەها هۆكار، ئەسپازیا لە لای پێریكلیس ی هاوسەریەوە ڕێزی زۆری لێ گیردراوە و زۆریش خۆشەویست بووە. پێركلیس پیاوێكی بەهێزی سەردەمی بەهێزیی هەمو یۆنان بوە، ئەمیش ڕابەرێكی ناو ژیانی ڕۆشنبیری و سیاسی بوە، هاوسەردەمی كەسە گەورەكانی وەك سۆكرات و هیرۆدۆت و سۆفۆكلیس بوە، بەڵام ئەی كوا بابەتە فكری و فەلسەفییەكانی ئەسپازیا چییان لێهات؟ بۆچی دیار نەمان؟ كوا بەرهەمە فیكرییەكانی ئەو؟.

سۆكرات خۆی هیچی خۆیی نەنوسیوە، بەڵام كەسانێكی وەك ئەفلاتۆن و زینۆفۆن و ئۆكلید دی میگارێ ی هەبوە، كە خەمی گەورەیان ئەوەبووە وانەكانی مامۆستاكەیان بنوسنەوە، ئەوەشی هانی دان بۆ نوسینەوەیان ئەوەبوە، كە ئەم مامۆستایەیان، بە هۆی بیروبۆچونەكانیەوە ناچار كراوە، بەوەی كە بە ژەهر خواردنەوە خۆی بكوژێت.
بەڵام ئەوەش پرسیارە، كە عەقڵی پوختی مرۆڤایەتی لەسەردەمی ئەفلاتۆندا گەشتوە بە لوتكە، ئەی باشە ئەفلاتۆن چۆن ئەوەی بە بیردا هاتوە، كە دەنگی فەیلەسوفە ژنەكان وون بكات، ناوی كەسانێكی وەك ئەسپازیا وون بكات؟ ناوی ئەو ژنانە لەبیر بەرێتەوە، كە قسە و گفتوگۆیان لەسەر پەیوەندیی مرۆڤ بە شتەكانی تر و پەیوەندیی نێوانی شتەكان هەبوە؟ چۆن عەقڵی ڕێگەی ئەوەی پێداوە، كە قسەوباسە پڕ لە سەلیقەكانی ژنان بسڕێتەوە! بەڵام تازە درەنگە بۆئەوەی ئێمە بێین ئەفلاتۆن و ئەرستۆی شاگردی بخەینە بەر لێپرسینەوە، كە ئەمیش عەقڵی ژنی بە كەم زانیوە. ئەوە هەر ئەرستۆیە، كە دەڵێت ژنان پلەیان لە پیاو نزم ترە، ئەوان لە ئاژەڵ و لە منداڵانەوە نزیكن. ئەم ڕوانینە خراپە شۆڕ دەبێتەوە و تا سەردەمی ماڵبرانشیش دێت، ماڵبرانش دووایین موریدی (دیكارت) بوە و دەڵێت لە ڕووی هەستكردنەوە عەقڵی ژن لە پێشە، بەڵام ئەم عەقڵە توانای بەرهەمهێنانی فەلسەفەی نییە، لەبەرئەوەی كە توانای ئەوەی نییە لە شتە موجەڕەدەكان تێبگات.

ڕەنگە نیكۆڵا ماڵبرانش هەرگیز ئەوەی بە خەیاڵدا نەهاتبێت، كە بە چل و چوار ساڵ لە پاش مردنی خۆیەوە كەسێكی وەك ناپلیۆن پەیدا دەبێت كە كەسێكی زۆر بەهێز دەبێت، بەڵام لەلایەن خانمێكی فەیلەسوفەوە كە ناوی (مەدام دی ستایڵ)ە خەوی لێ دەزڕێندرێت، ڕاوەدوو دەنرێت و ناچار دەكرێت سەری خۆی هەڵبگرێت و تاراوگە هەڵبژێرێت. ناپلیۆن هەوڵی زۆری داوە خۆی لە گرێی فكر و نوسینەكانی دی ستایڵ ڕزگار بكات، چونكە بە دوژمنی خۆیی زانیوە. ئەوەی كە مەدام دو ستایڵ كردویەتی بەرهەمی عەقڵێكە كە لە زۆر تێزی فەلەسەفیدا دەكەوێتە پێشی عەقڵی هزری دۆركهایم و ئەلبێر كامۆشەوە. ئەم ژنێكە بیر دەكاتەوە، پرسیاری هەیە، مێژوو دروست دەكات. بۆیە ئەوە سەیرە، كە مێژووی ئەوروپا ناوی ژنە شۆڕشگێڕەكان و ئەدیب و گۆرانیبێژەكانی لەبیر بێت، بەڵام لەڕووی ناوی ژنە فەیلەسوفەكانەوە تەنها چەند ناوێكی كەمی وەك (سیمۆن دی بۆڤوار و هانە ئارێنت و سیمۆن ڤای)ی لەبیر بێت.

ئەی كوا ناوی ئەو ژنە فەیلەسوفانەی كە تۆماری مێژوویی شارستانیەتی مرۆییان پڕكردۆتەوە لە سەروەری؟ خۆ ئەوانیش بە ژمارە زۆرن. بۆ نمونە (خاتو ڕێژین پێترا) بە نوسینی كتێبی (ژنە فەیلەسوفەكانی چاخە گریكی و ڕۆمانییە دێرینەكان) هاتووە، ناوی چل و شەش ژنی فەیلەسوفی هێناوە، كە سەر بە قوتابخانەی جیاجیا بون. لە دوای ئەمیش نوسەرێكی تر (جیڵ میناج) كتێبی (مێژوی ژنە فەیلەسووفەكان) نوسیوە و پەنجاو شەش ناوی ژنە فەیلەسوفە كاریگەرەكانی نوسیوە.

ئەی كەواتە كوان ژنە فەیلەسوفەكان؟ كوان فكر و كتێب و نوسینەكانی ئەوان؟ ئایا ناشێت كە فەیلەسوفە پیاوەكان و مێژونوسە پیاوەكانی بواری فەلسەفە دەستیان بەسەریاندا گرتبێت و بە ناوی خۆیان و كەسانی ترەوە تۆماریان كردبێت؟ بۆیە بۆئەوەی بەرهەمی عەقڵی فەیلەسوفە ژنەكان بدۆزینەوە دەبێت بچین ناو كتێبی فەیلەسوفە پیاوەكان بگەڕێین.

لە ڕۆژنامەی (ئەلشەرق ئەلئەوسەت) ەوە كراوە بە كوردی.